TÜRKİYE‘DE ’DOKUNULMAZLIK’LARIN TARİHİ
Dokunulmazlık dosyası
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 83. maddesine göre TBMM üyeleri düşüncelerinden, oy ve sözlerinden sorumlu tutulamazlar. Seçimden önce veya sonra bir suç işlediği iddia edilen bir milletvekili de aynı maddeye göre meclis kararı olmadıkça sorguya çekilemez, yargılanamaz. Dokunulmazlığı geçersiz kılan haller, ağır ceza gerektiren suçüstü ve Anayasanın 14. maddesinin ihlali olarak tanımlanır.
Anayasanın 14. maddesi neyi kapsıyor?
“Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.
Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere, Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz.”
Yazar
Tansel Erdem Yılmaz
23 Aralık 1876
Kanuni Esasi ile birlikte dokunulmazlık kavramı Osmanlı’da
Kanuni Esasi’nin 79. maddesiyle yasama dokunulmazlığı düzenlendi; suç fiillerinin soruşturulması dokunulmazlık kapsamı dışında bırakıldı. Yaygın uygulamalardan farklı olarak meclise tanınan yargısal rol sayesinde meclis, dokunulmazlık konusunda karar makamı olarak belirlendi.
20 Nisan 1924
1924 Anayasasıyla dokunulmazlık genişliyor
1924 Anayasası itibariyle Cumhurbaşkanı da yasama dokunulmazlığı altına alındı.
20 Nisan 1924
14 Nisan 1928
Ali Cenani Bey ve ilk dokunulmazlık davası
Cumhuriyet’in ilanından sonra kurulan kabinede ticaret vekili olan Ali Cenani Bey’in özel bir kanunla tahsis ettiği 500.000 lira, büyük bir yolsuzluk davasını başlattı. Dokunulmazlığı kalkan Ali Cenani Bey 1 ay hapis cezası aldı ve miktarın üçte birine yakınını ceza olarak geri ödedi.
9 Temmuz 1961
İptalin yolu açılıyor
1961 Anayasası dokunulmazlığın koruyuculuk kapsamını arttırmaya devam ederek cinai suçüstü istisnasını “ağır cezayı gerektiren suçüstü” olarak güncelledi. Ayrıca dokunulmazlık kararının Anayasa Mahkemesinde iptalinin yolu da bu kararla açıldı.
9 Temmuz 1961
7 Kasım 1982
Meclis dışında dokunulmazlık şartları değişiyor
1982 Anayasasıyla milletvekillerinin TBMM’de paylaştıkları söz, oy ve düşüncelerini TBMM dışında tekrarlamalarına engel hakkı geldi. Böylece, milletvekillerinin görüşlerini meclis dışında paylaşamaması kararlaştırıldı.
21 Mayıs 1992
1982 Anayasası’nın ilk dokunulmazlık kaldırma tartışması
Demokrasi ve Emek Partisi (DEP) Şırnak Milletvekili Orhan Doğan, yasama dokunulmazlığının kaldırılması için bir komisyon raporu hazırladı. Rapor, devlet hakimiyetindeki topraklardan bir kısmını devlet hakimiyetinden ayırmaya yönelik harekette bulunmak suçuna odaklıydı.
21 Mayıs 1992
7 Eylül 1992
Hasan Mezarcı da dokunulmazlık listesinde
Dönemin Adalet Bakanı M. Seyfi Oktay tarafından yazılan tezkereye göre Refah Partisi milletvekili Hasan Mezarcı 5816 sayılı Atatürk aleyhine işlenen suçlar hakkındaki kanuna muhalefet etmekteydi. Konuyla ilgili bir fezleke hazırlandı.
2 Mart 1994
Yeni anayasaya göre ilk dokunulmazlıklar kalkıyor
TBMM’de Demokrasi ve Emek Partisi’nden Zübeyir Aydar, Ahmet Türk, Hatip Dicle, Leyla Zana, Orhan Doğan ve Sırrı Sakık’ın dokunulmazlığı devletin hâkimiyeti altında bulunan topraklardan bir kısmını devlet hâkimiyetinden ayırmaya yönelik harekette bulunmak suçuyla kalktı. Ayrıca bağımsız vekil Mahmut Alınak’ın dokunulmazlığı da sonlandı.
2 Mart 1994
23 Mart 1994
Hasan Mezarcı’nın dokunulmazlığı kalkıyor
Atatürk Barış Ödülü’ne layık görülen ancak bu ödülü almayı reddeden Güney Afrika Devlet Başkanı Nelson Mandela’ya kutlama telgrafı çeken Hasan Mezarcı’nın dokunulmazlığı TBMM görüşmeleri sonucunda kaldırıldı.
8 Aralık 1994
Dokunulmazlık sonrası mahkeme süreci
Leyla Zana, Hatip Dicle, Selim Sadak ve Orhan Doğan yasadışı örgüt üyeliği suçuyla yargılandı, dört milletvekiline de 15 yıl hapis cezası verildi.
8 Aralık 1994
11 Aralık 1997
Mehmet Ağar ve Sedat Bucak’ın dokunulmazlığı kalkıyor
Doğru Yol Partisi üyeleri Mehmet Ağar ve Sedat Bucak’ın 3 Kasım 1996’da gerçekleşen Susurluk kazası sonrasında yürütülen davayla bağlantılı olarak dokunulmazlıkları kaldırıldı. Ağar ve Bucak, üç yıl sonra yapılan seçimlerde milletvekili seçildikten sonra tekrar dokunulmazlıklarını kazandılar.
19 Aralık 1998
Hasan Mezarcı ceza alıyor
Mezarcı, 1 yıl hapis cezasına mahkum edildi. Mezarcı yargı sürecinde yurt dışında olduğu için karardan 3 yıl sonra Almanya’da döndü, 9 Nisan 2001’de teslim oldu.
19 Aralık 1998
2 Mayıs 1999
Merve Kavakcı TBMM’de
Yasak olmasına rağmen meclisteki ant içme törenine başörtüsüyle katılan Kavakcı’nın dokunulmazlığı kaldırıldı. Bakanlar Kurulu’nun aldığı kararla Kavakcı Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarıldı.
3 Eylül 2009
Aysel Tuğluk ve Ahmet Türk’ün dokunulmazlığı kalkıyor
Dahil olduğu DTP’nin kapatılmasıyla Mardin milletvekili Aysel Tuğluk ve Ahmet Türk’ün dokunulmazlıkları kaldırıldı, vekillikleri düşürüldü.
3 Eylül 2009
16 Mart 2016
Recep Tayyip Erdoğan muhtarlara seslenirken dokunulmazlıkların kaldırılmasını talep etti
Erdoğan yaptığı muhtarlar toplantısında, Kobane olaylarını kastederek şunları söyledi: “Benim Kürt kardeşlerimi sokağa dökerek 52 kişinin ölümüne yol açan kişiler yargılanmayacak da parlamentoda boy gösterecek. Arkasında PKK’nın, PYD’nin, YPG’nin olduğunu söyleyenler temiz olacak öyle mi? Parlamento gereğini yapmazsa, bu millet tarih, bu parlamentodan hesabını sorar. Dokunulmazlıkları kaldır, gönder yargıya.”
31 Mart 2016
Dokunulmazlıkların kaldırılması konusunda 17/25 Aralık ayrılığı yaşandı
AK Parti ve CHP arasındaki dokunulmazlık görüşmelerinde AK Parti’nin önerisi, idareye intikal etmiş (Başbakanlık, Adalet Bakanlığı ve TBMM’de bulunan dosyalar) fezlekelerin yargıya gönderilmesi; ancak eski bakanlar ve savcılıkta bekleyen fezlekelerin dışarıda bırakılması oldu.
31 Mart 2016
19 Nisan 2016
Kemal Kılıçdaroğlu 17/25 Aralık’ın da dokunulmazlıkların kaldırılma görüşmelerine dahil edilmesini talep etti
Kılıçdaroğlu CHP grup toplantısında, dokunulmazlık görüşmeleriyle ilgili konuşurken adı yolsuzlukla anılan eski bakanlar Muammer Güler, Zafer Çağlayan, Egemen Bağış ve Erdoğan Bayraktar’ın yargılanmaları gerektiğine değindi.
20 Mayıs 2016
138 vekilin dokunulmazlıklarının kaldırılması teklifi kabul edildi
Erdoğan’ın dokunulmazlıkların kaldırılması yönündeki çağrısını takiben 27’si AK Parti, 51’i CHP, 50’si HDP, 9’u MHP üyesi, bir de Bağımsız Ankara Milletvekili Aylin Nazlıaka olmak üzere 138 milletvekili hakkındaki fezlekeler kapsamında bu vekillerin dokunulmazlığının kaldırılması teklifi kabul edildi.
20 Mayıs 2016
Teklif öncesinde dokunulmazlık dosya sayıları nasıl değişti?
4 Kasım 2016
HDP milletvekilleri yargı karşısında
4 Kasım ve sonrasındaki süreçte HDP eş başkanları Selahattin Demirtaş ve Figen Yüksekdağ dahil HDP’li milletvekillerinin bir kısmı “silahlı terör örgütüne üye olmak”, “terör örgütü propagandası yapmak”, “suçu ve suçluyu övmek”, “halkı kin ve düşmanlığa tahrik”, “terör örgütüne üye olmamakla birlikte örgüt adına suç işlemek”, “devletin birliğini ve bütünlüğünü bozmaya teşebbüs” ve “terör örgütüne eleman temin etmek” suçlamalarıyla yargılanmaya başlandı.
4 Kasım 2016
31 Ocak 2017
Selahattin Demirtaş için ayrı bir iddianame hazırlandı
Diyarbakır başsavcılığı tarafından hazırlanan iddianameyle Demirtaş’a ‘terör örgütü yöneticiliği’, ‘terör örgütü propagandası yapmak’, ‘Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Yasası’na muhalefet’, ‘halkı kin ve düşmanlığa alenen tahrik’, ‘halkı kanunlara uymamaya tahrik’, ‘suç işlemeye tahrik’ ve ‘suçu ve suçluyu övme’ suçlamaları yöneltildi ve 43 yıldan 142 yıla hapsi istendi.
14 Haziran 2017
CHP’li Enis Berberoğlu tutuklandı
2014 yılında gerçekleşen MİT tırları davası sebebiyle yargılanan ve bu davada 25 yıl hapis cezasına mahkum edilen İstanbul Milletvekili Enis Berberoğlu tutuklandı.
14 Haziran 2017
15 Haziran 2017
Kemal Kılıçdaroğlu Adalet Yürüyüşü’ne başladı
Ankara’dan İstanbul’a dek süren yürüyüş, 9 Temmuz 2017’de Enis Berberoğlu’nun tutuklu olduğu cezaevinde sonlandı.
7 Mart 2020
Meclisteki dokunulmazlık fezlekesi sayısı artıyor
TBMM Anayasa-Adalet Karma Komisyonu’nda 2020 itibariyle 150’den fazla milletvekili için toplamda 960 dokunulmazlık kaldırılma fezlekesi mevcut. Bir önceki yıla göre artış yüzde 100.
7 Mart 2020
4 Haziran 2020
Üç milletvekilinin dokunulmazlığı kaldırıldı
TBMM’de “Çarşı ve Mahalle Bekçileri Kanunu” üzerine görüşmelerin sürmesi beklenirken CHP İstanbul Milletvekili Enis Berberoğlu, HDP Hakkari Milletvekili Leyla Güven ve HDP Diyarbakır Milletvekili Musa Farisoğulları hakkındaki fezlekeler gündeme alındı. Üç milletvekilinin milletvekillikleri düşürüldü.
Yıllara göre dokunulmazlık dosya sayıları nasıl değişti?
Yıllara göre dokunulmazlık dosya sayıları nasıl değişti?
1 Mart 2021
Dokunulmazlık dosyası sayısı 1336
Anayasa ve Adalet Komisyonu’ndan oluşan Karma Komisyon’un açıkladığı verilere göre HDP’den 59 milletvekiline ait 955, CHP’den 97 milletvekiline ait 245 dokunulmazlık fezlekesi var. AK Parti’den 12, MHP’den ve İYİ Parti’den 8’er milletvekilinin fezlekeleri bulunuyor.
17 Mart 2021
Ömer Faruk Gergerlioğlu’nun dokunulmazlığı kaldırıldı
Terör propagandası yapma suçlamasıyla 2 yıl hapis cezası alan HDP Kocaeli Milletvekili Ömer Faruk Gergerlioğlu’nun dokunulmazlığı kaldırıldı, milletvekilliği düşürüldü.
17 Mart 2021
15 Nisan 2020
Ahmet Şık’a Boğaziçi olayları nedeniyle fezleke düzenlendi
Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı Boğaziçi Üniversitesi eylemleri sırasında yapılan açıklamaları gerekçe göstererek, suç işlemek için alenen tahrik suçuyla Ahmet Şık’ın dokunulmazlığının kaldırılması için fezleke hazırladı.
- 1982 ANAYASASI’NDA YASAMA DOKUNULMAZLIĞININ KALDIRILMASI USULÜ, Murat Saltuk Bilgili, Muhammet Emin Ruhi, 2018 – https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/492506
- BBC, 05.06.2020 – https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52932483
- Çilek Ağacı, 2016 Dokunulmazlık Süreci, 21.05.2016 – http://www.cilekagaci.com/2016/05/21/toplu-dokunulmazlik-yasasi-ve-yigilan-dosyalar/
- Diken, 19.04.2016 – https://www.diken.com.tr/kilicdaroglu-dokunulmazliklarin-kaldirilmasinda-israrci-chpli-hapse-girmeye-hazir-olmali/
Diken, 24.09.2020 – https://www.diken.com.tr/hafiza-tazeleme-dosyasi-2-selahattin-demirtas-neden-tutuklu/
Dünya Gazetesi, 18.03.2010 – https://www.dunya.com/gundem/turk039e-45-tugluk039a-70-yila-kadar-hapis-isteniyor-haberi-108721 - DW, 15.04.2021 – https://www.dw.com/tr/ahmet-şık-hakkında-boğaziçi-fezlekesi/a-57211599
- Erken Cumhuriyet Döneminde Bir Yolsuzluk Olayı: Ali Cenani Bey Davası , Hatice Akan, 2016 – https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/197567
Habertürk, 17.03.2021 – https://www.haberturk.com/son-dakika-haberi-hdp-li-gergerlioglu-nun-milletvekilligi-dusuruldu-3008721
Hürriyet, 21.04.2004 – https://www.hurriyet.com.tr/gundem/dep-davasi-sureci-nasil-isledi-219452 - Hürriyet, 23.01.2002 – https://www.hurriyet.com.tr/gundem/eski-milletvekili-mezarci-cezaevine-girecek-50189
- Hürriyet, 11.01.1998 – https://www.hurriyet.com.tr/gundem/agar-dgmde-39283086
- Milliyet, 11.12.2009 – https://www.milliyet.com.tr/siyaset/turk-ve-tuglukun-siyasi-gecmisleri-1172733
- Sözcü, 31.03.2016 – https://www.sozcu.com.tr/2016/gundem/dokunulmazlik-gorusmelerinde-1725-anlasmazligi-1162204/
Sözcü, 15/06/2017 – https://www.sozcu.com.tr/2017/gundem/son-dakika-enis-berberoglu-tutuklandi-1895020/
Sputnik, 01.03.2021 – https://tr.sputniknews.com/columnists/202103011043925251-alti-soruda-dokunulmazlik-fezlekeleri-bundan-sonra-ne-olacak/ - Susurluk Fezlekesi – https://tr.wikisource.org/wiki/Sedat_Bucak_ve_Mehmet_Ağar_hakkındaki_Susurluk_fezlekesi
TBMM – https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tc_anayasasi.maddeler?p3=83
TBMM – https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa_2018.pdf - TBMM, 1994 – https://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MECLIS%20BULTENI/2469_1994_0000_0031_0000/0008.pdf
- TBMM Tutanağı, 08.12.1999 – https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd.birlesim_baslangic_yazici?P4=2342&P5=B&page1=81&page2=81
- Türk Parlamento tarihinde yasama sorumsuzluğu ve dokunulmazlığı 1908-1995, Seda Dunbay, 05.2013 – https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=xaP5YieDlCQkiiAW3fX4BA&no=OF5DBRwLeYDtDTEHKLm8pg
- Vikipedi, Halkın Emek Partisi – https://tr.wikipedia.org/wiki/Halkın_Emek_Partisi
- Vikipedi, HDP – https://tr.wikipedia.org/wiki/Halkların_Demokratik_Partisi
- Vikipedi, Adalet Yürüyüşü – https://tr.wikipedia.org/wiki/Adalet_Yürüyüşü_(2017)
- Yasama Dokunulmazlığı Kurumunun Türkiye’deki Gelişimi, Kadir Aktaş, 2006 – https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1121572
Cevapla
Katkıda bulunmak ister misiniz?