Türkiye’de gazetecilik mesleğini kurumsallaştırmak için kurulan Türkiye Basın Birliği’nin faaliyetlerini ve Basın Birliği Kanunu’nun yansımalarını araştıran bir akademik makale, 1939-1946 yılları arasında gazetecilerin Basın Birliği Kanunu ile yazılı mukavele, ücretli izin ve işten çıkarıldığında tazminat alması gibi çok temel mesleki haklardan yararlanamadığını, gazete sahiplerinin keyfine göre istihdam edildiklerini belirtiyor. 

Demokrat Parti’nin 1954’te meclise taşıdığı “Neşir Yoluyla veya Radyo ile İşlenecek Cürümler Hakkında Kanun Tasarısı” tartışma yarattı. Kanunun amacı, “namus, şeref veya haysiyete tecavüz edilmesi veya hakarette bulunulması veya itibar kıracak veya şöhret veya servete zarar verebilecek bir hususun isnat edilmesini” önlemekti. Bu kanunla basın özgürlüğünün sınırlandırıldığını Hıfzı Topuz anlatıyor; (Sayfa 67) Kanunla birlikte bir gazeteci bir vekilin yolsuzluk haberini yapması durumunda haklı değil, suçlu duruma düşmüş olmasına sebep veriyordu. Bu haberle birlikte o vekilin itibarını zedeliyor, şöhret ve servetine zarar vermiş oluyordu. Kanunun en ilginç özelliklerinden biri, gazeteciye ispat hakkının tanınmamasıdır. Bir gazeteci görevini kötüye kullandığını bildiği bir kişiyi haber yapmak ister ve ispat yapacak elinde deliller de vardır. Fakat bu kanunla birlikte gazeteciye ispat, delil hakkı tanınmadığı için direkt suçlu konumuna düşmek zorunda bırakılmıştır. Bu kanunla birlikte basın özgürlüğü önemli bir derecede sınırlandırılmıştır.

Bu tarihte sıkıyönetim komutanı tarafından yayınlanan bir bildiriyle Ulus ve Medeniyet gazetelerinin yayınlanması süresiz durdurulurken, Hürriyet, Tercüman, Hergün ve Dünya gazetelerinin çıkması 15 gün süreyle durduruldu. (Sayfa 69)  

Bu tarihte yayınlanan bir kararnameyle gazete ve dergilerin tek elden ithaline karar verildi. 1958 Ocak ayında yayınlanan bir kararnameyle ise ilan ve reklamların tek elden dağıtımına karar verildi. Nadir Nadi bu kararnameleri şöyle yorumluyor; 

…Bazı gazetelerden önemli kısıntılar yapılmış, bazılarına daha müsamahalı davranılmıştır, bir kısmının ilan gelirleri ise arttırılmıştır. Özel ilanların bu şekilde dağılışı, insana ister istemez, hükümetçe basın hakkında yeni bir ceza ve mükâfat usulü denendiği hissini veriyor.” (Sayfa 71) 

Bir araya gelen Basın Forumu, gazeteciler ve iktidar arasındaki çatışmaya bir ara yol bulmayı hedefliyordu. 12 Kasım 1960 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nin ilk sayfasına da konu olan haber, Milli Birlik Komitesi ve basın mensuplarının bu toplantıda bir araya geldiğini anlatıyordu. Bu buluşma, ara yol bulunamadan sonuçlandı. 

Sendika, üç günlük boykot sırasında ”Basın” adlı bir gazete yayımladı. 11 Ocak 1961 günü çıkarılmaya başlanan Basın gazetesi, o gün için 100 bin gibi önemli bir tiraja ulaştı. İlk günkü manşeti “Daima halkın hizmetindeyiz” başlığını taşıyordu.

DP iktidarının askerî bir müdahaleyle sonlandırılması basın açısından önce umutla karşılandı. DP döneminde Basın Kanununda yapılan değişikliklerle basın üzerinde kurulan baskı, gazetecileri Askerî yönetimden medet ummaya sevk etmişti. (Sayfa 342)

Toplu iş sözleşmesi sırasında anlaşma sağlanmayan Dünya Gazetesi’nde 17 Şubat 1971’de grev başladı ve 9 saat sonra başarıyla sonuçlanarak protokol imzalandı. Ancak grevden 6 ay sonra altı sendikalı işten atıldı, beş sendikalı da istifa ettirildi.(sayfa 50) 

Bir buçuk yılı aşkın bir süre devam eden grev, 1977’de üyelerinin daha fazla zarar uğramaması adına tazminatları alarak sonlandırıldı. (Sayfa  51) 

1976 yılı haziran ayında kurulan ajansın başlangıçta 5 olan sendika üyesinin 33 olması işvereni huzursuz etti. Ajansın 48 çalışanı vardı. İşveren 14 kişiyi istifaya zorladı, özellikle kadın işçileri. TGS toplu iş sözleşmesi yapmak istediğinde de, işveren toplantılara gelmemişti. Temmuz ayında grev kararı alındı. 25 Ocak 1979’da anlaşma sonucu grev sona erdi ve ajans kapandı. 

Bu dönemde 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi’nden önceki tüm grevler sonlandırıldı. 1982 Anayasasıyla Grev ve lokavt hakkı kısıtlandı. Kanunda şekil olarak var olan grevin uygulama olanağı kısıtlandı.( Sayfa 55)  

Bu yıllardan sonra Türkiye, haklarına karşı harekete geçen bir basın yerine, daha çok savunmaya geçen bir medya görecekti.

Basınla ilgili hazırlanan yeni “tasarı taslağı” basın meslek örgütlerinin sert tepkisine neden oldu. Türkiye Gazeteciler Sendikası (TGS) Genel Başkanı Ziya Sonay, taslakla “Abdülhamit döneminin aratılmayacağını” vurgularken, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti (TGC) Başkanı Nail Güreli de taslakla ilgili girişimleri, iktidarın bir süredir basına karşı yürüttüğü kampanyanın bir parçası olarak niteledi. Basın Konseyi Başkanı Oktay Ekşi ise taslağın hükümetin programında vaat edilen “şeffaflık” ilkesine aykırı olduğunu belirtti.

13 Şubat 2009’da Sabah-ATV grubunda başlayan grev 1980 darbesinden sonra Türkiye medyasında görülen ilk grevdi. AA bu grev haberini abonelerine geçti. Akademisyen Hasan Üstün ise grevin birinci ayında yazdığı bir yazıda yönetimi Turkuaz Grubu’na ait olan Sabah-ATV’deki greve başta iktidar partisi AK Parti olmak üzere muhalefet partisi CHP’nin de sessiz kaldığını hatırlatıyor.

TMSF’nin Sabah-ATV’ye el koyduğu dönemde 793 çalışandan 400’ünü üye kaydederek toplu sözleşme sürecini başlatan TGS, yeni işveren Turku(v)az Medya Grubu’nun toplu görüşme masasını terk etmesi üzerine grev kararı almıştı. Sabah-ATV 2008 Nisan ayında Çalık Holding tarafından 1.1 milyar dolarlık bedelle Turkuaz Medya A.Ş bünyesine geçmişti. 

Grevin beşinci gününde grevde olan 10 kişinin işine son verildi. Gazeteciler bu dönemde yaşadıklarını bir blogda kayıt altına almaya başladı. İsimsiz yazılan blogda, grevdekilerden biri durumu şöyle anlatıyordu: “Geçen cumaya kadar göz göze gelince gülümseştiğimiz, bazen hal hatır sorduğumuz güvenlikçilerle aramızda artık “değişik” bir ilişki var. Kompleks’e giriş çıkış sırasında selam verirken tereddüt ediyorlar. Grev gözcüsü önlüğü giymemizi anlamlandıramadıkları belli oluyor. İyi insanlara benziyorlardı. Meğer komünistlermiş” mealinde bir ifade var bakışlarında.”

Grevin temel sebebi sendikasızlaştırma çalışmalarıydı. Turkuaz grubu mahkemede çalışanların yasadışı greve çıktıklarını belirtse de mahkeme, grevcilerin yasadışı bir greve katılmadıklarına” hükmederek, işvereni her gazeteciye “12 brüt ve 4 net maaş” tazminat ödemeye mahkum etti. Çalışanlar işe iade davasını kazandı, ancak yine de işe geri alınmadılar. 

Ahmet Şık ve Nedim Şener’in tutuklanmalarının birinci yıldönümünde tutuklu gazetecilerle dayanışmak için 3 Mart Cumartesi günü Taksim’den Galatasaray’a yürüyüş gerçekleştirme çağrısı yapıldı. Bu çağrı iki gazetecinin tutuklanmasına karşı bir araya gelen ANGA (Ahmet ve Nedim’in Gazeteci Arkadaşları) topluluğu tarafından yapıldı. Şık ve Şener “Ergenekon terör örgütüne üye olmak” suçlamasıyla tutuklanmış, 1 yıl sonunda haklarında tutuksuz yargılanma kararı verilmişti. Aynı duruşmada aralarında Soner Yalçın ve Yalçın Küçük’ün de olduğu 6 kişinin tutukluluk halinin devamına karar verildi.  

Türkiye Gazeteciler Sendikası, Gezi Parkı eylemlerinin başladığı 27 Mayıs 2013 tarihinden bu yana, en az 59 basın emekçisinin işinden olduğunu, zorunlu izne gönderilen en az 14 basın emekçisinin ise durumunun belirsizliğini koruduğunu açıkladı. Gazetecilerin Gezi Parkı eylemlerinden sonra kaçının doğrudan ya da dolaylı olarak işsizi kaldığına dair resmi bir bilanço yok ancak Basın-İş bu dönemin gazetecilerin toplu halde işten atılması yönünde bir milat olduğunu belirtiyor. 

Türkiye Gazeteciler Cemiyeti ve Türkiye Gazeteciler Sendikasının düzenlediği “Basında Davalar Yılı: 2014” başlıklı toplantıda gazetecilere en çok baskının yapıldığı yılın 2014 olduğuna dikkat çekildi. 2014 yılında gazetecilerin akreditasyon, yayın yasağı, işsizlik, gözaltı ve fiziksel saldırılarla baskı altına alınmaya çalışıldığı, sadece 17-25 Aralık süreciyle ilgili 60’ın üzerinde gazeteciye 100’ü aşkın davanın açıldığı açıklandı.

7 Haziran 2015’teki genel seçimler sonrasında Türkiye’de başlayan çatışmalı toplumsal atmosferin devamında 15 Temmuz 2016’da gerçekleşen darbe girişimi Türkiye yakın tarihinde derin bir siyasi çatlak yarattı. Girişim sonrasında çıkartılan kanun hakkında kararnameler ve OHAL koşulları birçok kurumun kapatılması ve binlerce kişinin işsiz kalmasıyla sonuçlandı. Bu fırtınadan gazeteciler ve yayın kuruluşları da nasibini almıştı. Çağdaş Gazeteciler Derneği Genel Merkezi’nin 15 Ocak 2017’de yayınladığı Medya İzleme Raporu – Ekim-Aralık 2016’da basın dünyasındaki bilanço şöyle özetleniyor: 3 medya mensubu öldürüldü; 80 basın mensubu tutuklandı; 299 basın mensubu gözaltına alındı; 32’si darp edildi, şiddete uğradı, tehdit edildi; 7 yabancı gazeteci sınır dışı; 2 bin 622 basın emekçisi işsiz kaldı; 5 yayın kurumuna saldırı oldu; 157 medya kurumu, 9 yayınevi ve şirket kapatıldı; 3 basın merkezine polis baskını yapıldı; 24 olay hakkında yayın yasağı kararı verildi; 20 siteye erişim engeli konulurken, bazı sitelere birden çok uygulandı;  624 basın kartı, 32 parlamento kartı iptal edildi.

Basın İlan Kurumu’nun kuruluşunu öngören 195 sayılı yasada, “Tarafsız ve hükümetin baskısından azade olarak çalışması öngörülen kurumun ilan, kâğıt, makine ve mürekkep gibi hususlarda çalışacağı” belirtilmişti. Bu düzenlemenin gerekçesi; basını baskıcı hükümetlerin elinden kurtarmak ve besleme basın gerçeğine karşı önlem almak şeklinde açıklanıyordu. (Sayfa 341) Dokuz patronun boykot kararına neden olarak gösterilen girişimlerden biri olan  Basın İlan Kurumu, 2018’de İletişim Başkanlığı’na bağlandı. Aynı yıl İletişim Başkanlığı’nın karar ve yetkileri de bir kararnameyle belirlendi. Buna göre,  Başkan’ın görev tanımında “Cumhurbaşkanı tarafından belirlenen amaç, politika ve stratejilere uygun olarak yönetir.” maddesi yer aldı. 

Basın İlan Kurumu 2021 yılında Cumhuriyet, BirGün, Sözcü, Evrensel gibi gazetecilere 212 gün ilan kesme cezası uyguladı. 

Bunun yanında Türkiye’de basın kartını Başbakanlığa bağlı Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü yani devlet veriyordu. 2018 sonrası (turkuaz) basın kartlarını Cumhurbaşkanlığına bağlı İletişim Başkanlığı yani yine devlet vermeye başladı.

Doğan Grubu tarafından 2018 yılında, 1956’da oto sanayii ile iş dünyasına giren Demirören Grubu’na satılan Hürriyet’te 31 Ekim 2019’da gazetecilerin işten çıkarıldığı haberleri medyada yer almaya başladı. Bu, gazetenin ne yönlü değişeceğine dair de ipucu verdi. Gazeteciler sendikalı oldukları için işten çıkarıldıklarını direkt söyleyemediler, ancak çıkarılan isimlerin ortak noktaları da sendikalı olmaları idi. Türkiye Gazeteciler Sendikası Hürriyet’te toplu iş sözleşmesi için yetki almak üzere oldukları sırada işten çıkarmaların yaşandığını açıkladı. 

İki yıl süren mahkeme sürecinden sonra 23 Aralık 2021’de TGS gazetecilerin 22’sinin işe dönüş hakkı kazandığı ve 16 maaşlık tazminat hakları kazandıklarını duyurdu. 

Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı, yüzlerce gazetecinin basın kartının iptal edilmesi kararını geri aldı. Gazeteciler ise İletişim Başkanlığı önünde eylem düzenleyerek basın kartlarının iade edilmesini istedi. Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı, toplam 894 gazetecinin basın kartının iptal edildiğini açıklamış, daha sonra bu kararı geri çekmişti.

Türkiye Gazeteciler Sendikası’nın 2018 yılında örgütlenme çalışması yürüttüğü Sözcü Gazetesi’nde 2019 yılının ilk günlerinde işten atılan 3 gazetecinin sendikal örgütlenmeyi engellemek için atıldığı mahkeme tarafından onaylandı.

İstanbul Taksim’de hafta sonu düzenlenen Onur Haftası etkinliğini izleyen Agence France Press (AFP) foto muhabiri Bülent Kılıç’a uygulanan polis şiddetine karşı gazeteciler İstanbul, Ankara ve İzmir’de eylem yaptı.

Şiddete tepki gösteren 14 basın meslek örgütü Ankara’da Abdi İpekçi Parkı’nda bir araya geldi. Açıklamada, “Gazetecilere şiddet uygulanmasını kanıksamayacağız, asla kabul etmeyeceğiz! Ellerinizi gazetecilerin üzerinden çekin! Bu ablukayı dayanışma ile kıracağız!” denildi. İstanbul’daki gazeteciler ise Cağaloğlu’ndan İstanbul Valiliği önüne yürüdü. Bu eylem için 15 meslek kuruluşu bir araya geldi. Eylem ise ismini Amerika Birleşik Devletleri’nde polis tarafından öldürülen George Floyd’un son sözlerinden aldı. 

Vakfın kararıyla 8 gazetecinin işten çıkarılmasının ardından Cumhuriyet gazetesi önünde eylem yapıldı.

Sendikal tarih açısından gazetecilerin hakları için çalışması, patronajın hüküm sürdüğü gazeteler içinde yaygın gibi gözükse de, muhalif yayın yapan medya kurumlarında da sendikal faaliyet devam ediyor. Son olarak 2021 yılında Gazete Duvar’da toplu iş sözleşmesi imzalayan TGS, önceki yıllarda BirGün, Evrensel, Bianet gibi mecralar da örgütlendi. Bu durumu da gazetecilerin haklarını korumaya devam eden sendikal faaliyetin güçlenişi, dolayısıyla bir tür meslek kazanımı olarak okumak mümkün. 

Aralık ayını başlarında basın dünyasın için haber değeri taşıyan bir gelişme BBC Türkçe İstanbul ofisi çalışanları tarafından duyurulmuştu. Ekip, işverenle yürütülen toplu iş sözleşmesi görüşmelerinin uzlaşmazlıkla sonuçlanması nedeniyle grev kararı aldığını TGS aracılığıyla duyurmuştu. Uzlaşmazlığın nedeni yine resmi enflasyonla çalışanlara yapılan zam arasındaki farktan kaynaklanıyor. BBC Türkçe servisi çalışanlarından edindiğimiz bilgiye göre BBC İstanbul bürosu, 14 Ocak’ta greve çıkmaya hazırlanıyor.