Türkiye’de eğitim kurumlarında başörtüsü yasağı
‘Başörtüsü’ yasağı nedir?
Sadece erkeklerin eğitim gördüğü İmam-Hatip okulları bünyesine 1951 yılından itibaren kız öğrencilerin de alınması eğitimde başörtüsü tartışmalarını başlattı. 60’lı yıllarda üniversite yönetimlerinin kararları ile başörtülü kadınların üniversitelere alınmaması protestoların başlamasına neden oldu. 12 Eylül darbesi ve 28 Şubat sürecinde doruk noktasına ulaşan başörtüsü yasağı sadece üniversitelerde değil, kamuda da başını örten kadınların önünü tıkadı. “İkna Odaları”, “Benim başörtülü bacılarım” söylemleri döneme damgasını vurdu. Türkiye’de siyasi bir figüre dönüşen ‘başörtüsü’ imgesi binlerce kadının eğitim, iş hayatına mal oldu.
Yazar
İlden Dirini
1967
İlk başörtüsü protestoları
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde derslere türbanla girmek isteyen Hatice Babacan okuldan atıldı. Babacan’ın okuldan atılmasından sonra üniversitede protestolar yaşandı. Öğrencilerin boykotu sonrasında dekan istifa etti, fakülte bir aylığına kapatıldı. Eylemler üniversitelerde yaşanan ilk başörtüsü protestoları olarak tarihe geçti.
1970
Üniversitelerde başörtüsü gerginliği
1970- 80’li yıllarda başörtülü öğrencilere yönelik şiddet de içerebilen (başörtü ve mantoların zorla çıkartılması) zorlama ve yaptırımlar başladı. Bu çeşitli illerde (Ankara, Konya, Malatya) gerginliklere sebep oldu.
1979 – Üniversite Seçme Sınavı (ÜSS)’ye girişte başörtü veya sakallı fotoğraf yasağı
İlk defa başörtülü ve sakallı fotoğraflarla adayların üniversite seçme sınavına kayıt yaptıramayacakları duyuruldu.
1979 – Başörtülü öğrencilerin kampüs içinde dolaşmalarına yasak
İlk defa Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde, daha sonra da Hacettepe Üniversitesi’nde başörtülü öğrencilerin kampüs içinde de dolaşmaları yasaklandı. Atatürk Üniversitesi türbanlı veya sakallı fotoğraf ile mezun olmak isteyen öğrencilere diploma verilmeyeceğini duyurdu.
1970
7 Aralık 1981
Başörtüsüne ilişkin ilk yasal düzenleme
Bakanlar Kurulu’nun 22 Temmuz 1981’de yayınladığı “Milli Eğitim Bakanlığı ile Diğer Bakanlıklara Bağlı Okullardaki Görevlilerle Öğrencilerin Kılık Kıyafetlerine İlişkin Yönetmelik”, 7 Aralık 1981’de yürürlüğe girdi. Yönetmelikte Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı tüm okullarda öğrencilerin kurum içinde başını örtemeyeceği belirtildi.
16 Temmuz 1982
“Kamu Kurum ve Kuruluşlarında Çalışan Personelin Kılık Kıyafetine Dair Yönetmelik” yürürlüğe girdi
Yönetmelik, kadın memurların başlarının açık olacağına ilişkin hükümleri de içeren ancak kıyafeti topuk, favori ve tırnak boyuna kadar düzenlemeler içeriyordu.
16 Temmuz 1982
30 Aralık 1982
YÖK yayınladığı kıyafet genelgesi ile türbanı yasakladı
YÖK, 7327 Sayılı Kararname ile yükseköğretim kurumlarında bulunan görevli ve öğrencilerin nasıl giyineceğine ilişkin kurallar belirledi. Genelgede “Bütün kız ve erkek öğrencilerin, elbise, gömlek ve ayakkabıları temiz, düzgün ve sade olacak; başı açık olacak ve kurum içinde baş örtmeyecektir.” hükmü yer aldı.
10 Mayıs 1984
YÖK’ten başörtüsünde geri adım, ‘başörtüsü – türban ayrımı’
Yükseköğretim Kurumu “öğrencilerin modern bir şekilde türban kullanabileceklerini öngören bir genelge yayımlayarak “üniversite rektörlerine duyurdu. Genelgede “Modern bir şekilde ‘türban’ kullanılabileceği görüşü çoğunlukla benimsendi.” ifadelerine yer verildi. Böylece üniversitelerde kısmi başörtüsü “türban” serbest oldu. (YÖK. N: 84.15.527) Tarihçi Ayşe Hür’e göre bu kararla birlikte ilk kez YÖK, türbanın “modern” olarak tanımlanmasıyla başörtüsü zımnen “geleneksel” oluyordu.
10 Mayıs 1984
16 Mayıs 1984
Doğramacı: Kız öğrencilerimiz isterlerse sınıfta türban giyebilir
Tartışmalı geçen YÖK Genel Kurulu’nun ardından Başkan İhsan Doğramacı “Yasak olan başörtüsü yerine kız öğrencilerimiz isterlerse sınıfta türban giyebilir diyoruz” açıklamasını yaptı.
13 Aralık 1984
Danıştay YÖK’ün ‘modern türban’ düzenlemesini iptal etti
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencisi Nesrin Konuk’un derslere başörtülü katılması üzerine verilen okuldan bir ay uzaklaştırma cezasına karşı açtığı davanın sonunda Danıştay 8. Dairesi’nin aldığı karar YÖK’ün yaptığı düzenlemeyi geçersiz kaldı. Danıştay kararında “Ancak, bu konuda kendi toplumsal çevrelerinin baskısına ve göreneklerine boyun eğmeyecek ölçüde eğitim gören kızlarımızın ve kadınlarımızın sırf Laik Cumhuriyet İlkelerine karşı çıkarak dine dayalı bir devlet düzenini benimsediklerini belirtmek amacı ile başlarını örttükleri bilinmektedir.” yer aldı.
13 Aralık 1984
1 Ocak 1987
Evren’den yılbaşı mesajında irtica uyarısı
Dönemin Cumhurbaşkanı Kenan Evren, yeni yıl nedeniyle yayınladığı mesajda irtica uyarısı yaptı. Evren’in “Fakat şeriat devleti kurmayı hedef alan her türlü gericilik, zaman zaman dini bir sömürü aracı olarak laiklik kavramının karşısına çıkarılmış ve hâlâ daha çıkarılmaya devam edilmektedir.” sözleri sonrası başörtüsü üniversitelerde disiplin suçu gerekçesi ile yeniden yasaklandı.
1987
YÖK Yasasında değişiklik, Evren’in vetosu
Turgut Özal Hükümeti Danıştay engelini aşamayıp, türban sorununu yasayla çözmeye karar verince 2547 sayılı Yükseköğretim Yasası’na ek 16. madde konuldu. Maddede, yükseköğretim kurumlarında “Dini inanç nedeniyle boyun ve saçların başörtüsü ya da türbanla örtülmesi serbesttir” düzenlemesine yer verildi. Evren’in “Türbanlılar tamam ama çarşaflı ve mayolular da gelirse ne olacak” diyerek yasayı veto etti.
1987
27 Aralık 1988
Özal hükümetinden ikinci yasa değişikliği
Turgut Özal Hükümeti, Evren’in vetosu üzerine Yükseköğretim Kanunu 3511 Sayılı Yasa’nın 2. Maddesiyle 2547 Sayılı Yasa’ya “Yükseköğretim kurumlarında, dershane, laboratuar, klinik, poliklinik ve koridorlarında çağdaş kıyafet ve görünümde bulunmak zorunludur. Dinî inanç sebebiyle boyun ve saçların örtü veya türbanla kapatılması serbesttir.” maddesini ekledi.
7 Mart 1989
AYM, Kenan Evren’in başvurusu üzerine yasayı iptal etti
Özal hükümeti tarafından yasalaştırılan Yükseköğretim Kanunu’ndaki değişiklikler, dönemin Cumhurbaşkanı Kenan Evren’in AYM’de açtığı davada Mehmet Çınarlı’nın karşıoyu ve oyçokluğuyla ile iptal edildi.
7 Mart 1989
25 Ekim 1990
Kıyafet gerekçesi ile verilen cezalar kaldırıldı
Özal hükümetinin çıkardığı 2547 sayılı yasanın ek 17. maddesine göre üniversitelerde her türlü kılık ve kıyafet serbest oldu, SHP’nin düzenlemenin kaldırılması talebi AYM tarafından reddedildi ve 1997’ye kadar bu serbestlik devam etti. Yükseköğretim Kanunu’nda yapılan değişiklikle kanunun yürürlüğe girmesinden önce yükseköğretim kurumlarında kılık ve kıyafet ile ilgili olarak verilmiş her türlü disiplin cezaları bütün hüküm ve sonuçlarıyla birlikte ortadan kaldırıldı. (25/10/1990 tarih ve 3670 sayılı Kanunun Geçici Maddeleri)
28 Şubat 1997
28 Şubat süreci
Refah Partisi, askerin müdahalesiyle iktidardan uzaklaştırıldı. ’28 Şubat süreci’, kamuda başörtüsü yasağının zirveye çıktığı dönem oldu. 28 Şubat 1997’de Milli Güvenlik Kurulu (MGK), dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in başkanlığında toplandı. MGK tarihinin en uzun toplantılarından biri olan ve 9 saat süren toplantı sonunda irticayla mücadele kararları alındı. Kararlar arasında yer alan “8 yıllık kesintisiz eğitime geçilmeli.” ve “Kılık kıyafet yasası ödünsüz olarak uygulanmalı.” maddeleri başörtülü eğitimin kaderini belirledi.
28 Şubat 1997
15 Eylül 1997
Türbanlı öğrencilerin okula alınması yasaklandı
Prof. Kemal Gürüz’ün YÖK Başkanlığı’nda, 15 Eylül 1997’de bir genelgeyle türbanlı öğrencilerin okullara alınması yasaklandı. Üniversite rektörlükleri ve Milli Eğitim Bakanlığı’nın 15 Eylül 1997 tarihindeki genelgesiyle türbanlı öğrenciler okullara alınmadı.
23 Aralık 1997
YÖK Genel Kurulu’ndan başörtüsü kararları
Yüksek Öğretim Kurumu (YÖK) Genel Kurulu, MGK’nın 28 Şubat kararıları uyarıcında bir dizi karar aldı. ‘Kıyafet Yasası’na aykırı giyim’ tanımlaması uyarınca memurların ihracına, öğrencilerin ise üniversiteden çıkarılmasına kapı aralayan kararlar aldı. Toplantı kararları 23 Aralık’ta basın organlarında yer aldı.
23 Aralık 1997
23 Şubat 1998
İstanbul Üniversitesi türbanı yasakladı
Dönemin İstanbul Üniversitesi Rektörü Kemal Alemdaroğlu yayınladığı 5786 sayılı bir genelge ve bu genelgeyi izleyen yönerge ile başörtülü ve sakallı öğrencilerin okula girişi yasaklandı. Başörtülü ve sakallı öğrenciler okul girişinde güvenlik ekipleriyle karşı karşıya kaldılar ve pek çoğu hakkında davalar açıldı. Alemdaroğlu’nun baskıcı tavrı nedeniyle ilerleyen süreçte çok sayıda akademisyen üniversiteden istifa etti, bir çok öğretim görevlisi ise ihraç edildi.
18 Haziran – 22 Haziran 1998
“Beyaz Yürüyüş”
Cerrahpaşa Tıp Fakültesi ve İstanbul Tıp fakültesi öğrencisi olup okula alınmayan 60 öğrenci yasağı protesto etmek ve cumhurbaşkanı Süleyman Demirel ile görüşmek için İstanbul’dan Ankara’ya yürüdü. Aynı zamanda Türkiye’nin dört bir yanında eylemler düzenlendi.
18 Haziran – 22 Haziran 1998
11 Ekim 1998
25 ilde ‘Özgürlük için El Ele’ eylemi
Başörtülü öğrencilerin üniversitelerine alınmamaları üzerine yaptıkları eylemlerin en büyüklerinden biri 11 Ekim’de gerçekleşti. 25 ilde yapılan eylemlere farklı görüşlerden onlarca kişi destek oldu. Eylemlerde yüzlerce gösterici gözaltına alındı. Eylemler ilerleyen günlerde de devam etti.
Eylül 1999
İkna Odaları
İstanbul Üniversitesi kayıt döneminde başörtülü öğrenciler özel bir odaya alınarak başlarını açmamaları halinde okula kayıt olamacakları yönünde görüşmeler yürüttü. Nur Serter o dönemi “Medikososyalde bir doktor odası boştu, buraya geçelim dedik ve geçildi. Orada çocuklara sadece yasak kapsamında bilgi verildi.” sözleri ile anlattı. Serter, Star gazetesine verdiği söyleşide “Başörtülü 198 öğrenciyle tek tek görüştük ve kayda aldık.” dedi. İkna Odası uygulamaları daha sonra çok sayıda davaya konu oldu.
Eylül 1999
14 Ocak 2008
Erdoğan: Velev ki siyasi simge
Dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, İspanya ziyaretinde yaptığı açıklamasında Türkiye’de başını örtenlere “başörtüsünü siyasi simge olarak kullanıyorsun” şeklinde baskılar yapıldığını söyledi. Erdoğan, “Velev ki bir siyasi simge olarak taktığını düşünün. Bir siyasi simge olarak takmayı suç kabul edebilir misiniz? Simgelere bir yasak getirebilir misiniz?” dedi.
10 Şubat 2008
Üniversitede başörtüsünün serbest olmasını sağlayacak Anayasa değişiklik paketi Meclis’ten geçti
Anayasanın, ”Eğitim ve öğretim hakkı ve ödevi ” başlıklı 42. maddesini ve ”Kanun önünde eşitlik” başlıklı 10. maddesini değiştiren düzenleme, 518 milletvekilinin katıldığı oylamada, 103 hayır oyuna karşı 411 evet ile kabul edildi. Hürriyet gazetesinin “411 El Kaosa Kalktı” manşeti tartışmalara neden oldu.
10 Şubat 2008
10 Şubat 2008
"Bağımsızlık ve Laiklik Mitingi"
Meclis’te oylamanın yapıldığı saatlerde, Ankara Sıhhiye Meydanı’nda 76 örgütün çağrısıyla değişikliğe karşı “Bağımsızlık ve Laiklik Mitingi” düzenlendi. Emniyet’e göre eyleme 25-30 bin arasında kişi katıldı.
22 Şubat 2008
Dönemin Cumhurbaşkanı Gül‘den ’türban’a onay
Abdullah Gül, yükseköğretimde başörtüsünün serbest bırakılmasını öngören 5735 sayılı “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”u onayladı. Gül’ün onayladığı kanun, yayımlanmak üzere Başbakanlığa gönderildi.
22 Şubat 2008
24 Şubat 2008
YÖK Başkanı Yusuf Ziya Özcan’dan üniversitelere başörtüsü genelgesi
Dönemin YÖK Başkanı Yusuf Ziya Özcan, üniversitelere”Türban ile ilgili Anayasal değişikliği üniversitelerde uygulayın” yazısını gönderdi.
11 Mart 2008
Danıştay, Özcan’ın ‘türban’ yazısının yürütmesini durdurdu
Danıştay, YÖK Başkanı Özcan’ın rektörlere gönderdiği ’Türbanlıları alın’ yazısını durdurdu. Alınan kararda, Prof. Özcan’ın yazısı ’genelge’ kabul edildi ve “YÖK Başkanı’nın böyle bir genelge yayınlama yetkisi yok” denildi.
11 Mart 2008
5 Haziran 2008
Anayasa Mahkemesi başörtüsü düzenlemesini iptal etti
Anayasa Mahkemesi, CHP ve DSP’li 111 milletvekilinin imzasıyla açılan davada başörtüsünün üniversitelerde serbest bırakılmasına ilişkin Anayasa değişikliğini iptal etti ve yürürlüğünü durdurdu. Mahkemeden yapılan yazılı açıklamada, düzenlemenin Anayasa’nın 2, 4 ve 148’nci maddelerine aykırı bulunduğu bildirildi.
18 Ekim 2010
YÖK’ten ALES için başörtüsü kararı
ÖSYM, ALES için İlkbahar Dönemi için yayımlanan sınav kılavuzundaki, “Aday, başı açık ve kılık kıyafeti ilgili mevzuata uygun bir şekilde gelmemişse sınava alınmayacaktır. Başı örtülü adaylar sınava alınsa bile sınavları geçersiz sayılacaktır” ibaresini sonbahar dönemi kılavuzundan çıkardı.
18 Ekim 2010
4 Şubat 2011
YÖK Başkanı’na türban soruşturması
Dönemin YÖK Başkanı Prof. Dr. Yusuf Ziya Özcan hakkında, ”başörtüsü” konusunda İstanbul Üniversitesi’ne gönderilen yazıyla ”Anayasayı ihlal ve halkı kanunlara uymamaya alenen tahrik” suçunu işlediği iddiasıyla başlatılan soruşturmada verilen ”takipsizlik kararı”, Sincan 1. Ağır Ceza Mahkemesi tarafından kaldırıldı.
29 Mart 2012
İkna odasına ilk sorgulama
Yüksek Öğretim Kurumu müfettişleri 14 yıl aradan sonra ‘ikna Odası’na ilişkin soruşturma başlattı. Soruşturma kapsamında İstanbul Üniversitesi’nde o dönem görev yapan 12 kişinin ifadesi alındı.
29 Mart 2012
27 Kasım 2012
MEB kılık-kıyafet yönetmeliği ile üniforma dönemi bitti
AK Parti hükümetinin Milli Eğitim Bakanlığı, öğrenci kılık kıyafet yönetmeliğini tümden değiştirerek üniforma dönemine son verdi. Türban; tüm okullarda seçmeli Kuran-ı Kerim dersleri işlenirken, imam hatip ortaokulları ve liselerinde ise tüm derslerde serbest bırakıldı. Değişiklikler tepkilere neden oldu.
8 Ekim 2013
Demokratikleşme Paketi: Kamuda başörtüsü serbest
Kamu personeli için başörtüsü yasağının kalkması ise Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın 1 Ekim 2013’te açıkladığı demokratikleşme paketi ile oldu. Kılık kıyafet yönetmeliğinin 5. maddesinde yapılan değişiklikle kısıtlayıcı hükümler Bakanlar Kurulu kararı ile kaldırıldı.
8 Ekim 2013
22 Eylül 2014
İlkokul sonrasında başın örtülmesi serbest bırakıldı
Milli Eğitim Bakanlığına Bağlı Okul Öğrencilerinin Kılık ve Kıyafetlerine Dair Yönetmelik’te yapılan değişiklikle beşinci sınıftan itibaren başörtüsü serbest bırakıldı. (Değişiklik: 22/9/2014-2014/6813 K.)
27 Ağustos 2016
Emniyet’te başörtüsü serbestliği
Emniyet Hizmetleri Sınıfı Mensupları Kıyafet Yönetmeliğinde yapılan değişiklikle, kadın polislerin başörtüsü kullanmasının önündeki engel kaldırıldı.
27 Ağustos 2016
11 Aralık 2018
Başörtüsü nedeniyle Boğaziçi Üniversitesi’nden atılan öğrenciye tazminat
Anayasa Mahkemesi (AYM) 28 Şubat döneminde başörtüsü yasağından dolayı Boğaziçi Üniversitesi’nden ilişiği kesinlen Sara Akgül’ün almış olduğu Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) bursunu iade etmek zorunda kalmasının din özgürlüğünü ve eğitim hakkını ihlal ettiğine hükmederek 20 bin TL tazminat ödenmesine karar verdi. AYM öğrencinin başörtüsü yasağı nedeniyle derslere devam edemediğini ve bundan dolayı devamsızlıktan kaydının silindiğini tespit etti.
Kaynakça
- TESEV, Başörtüsü Yasağına İlişkin Değerlendirme ve Öneriler, 19 Nisan 2012
- Mazlum-Der, 1964-2011 Türkiye’de ve Dünyada Başörtüsü Yasağı Kronolojisi
- Eğitim-Bir-Sen Rakamlarla 28 Şubat raporu, Şubat 2014
- TBB dergisi, Leyla Şahin AİHM kararı, 29 Haziran 2004
- Arge Enstitü, Dünü Bugünü Yarınıyla Başörtüsü Meselesi, Kasım 2011
- HRW, Yükseköğrenimde Akademik Özgürlük ve Başörtülü Öğrencilerin Yükseköğrenime Kabul Edilmesi Konularında Türk Hükümetine Görüş Bildirgesi 29 Haziran 2004
- Mevzuat.gov.tr Milli Eğitim Bakanlığı ile Diğer Bakanlıklara Bağlı Okullardaki Görevlilerle Öğrencilerin Kılık Kıyafetlerine İlişkin Yönetmelik, 7 Aralık 1981
- Mevzuat.gov.tr, Yükseköğretim Kanunu
- İstanbul Üniversitesi, 1989/12 sayılı AYM kararı, 7 Mart 1989
- Vikipedi, Türkiye’de başörtüsü yasağı
- Vikipedi, 28 Şubat süreci
- Vikisöz, Kenan Evren
- Murat Aksoy , Başörtüsü-Türban: Batılılaşma-Modernleşme, Laiklik ve Örtünme, Kitap Yayınevi
- Twitter, Sol Hafıza, 16 Mayıs 2019
- Hürriyet, Türban takan 19 hemşireye ihraç , 23 Aralık 1997
- Hürriyet, Türban Kışkırtması, 11 Ekim 1998
- Cumhuriyet, Türban tartışmaları 60’larda başlamıştı, 5 Ekim 2010
- Bianet, ”Başörtüsüne Özgürlük için Elele” Zincirlerinden Bugüne, 25 Aralık 2014
- Hürriyet, Üç üniversitede türban protestosu, 23 Ekim 1998
- Bianet, 1968’de Başörtüsü, İlk Fakülte İşgali, 80’lerde “Türban” ve Kenan Evren, 09 Haziran 2008
- Hürriyet, Başbakan’dan “türban” çıkışı , 14 Ocak 2008
- Bianet, Üniversitede Başörtüsü İçin Anayasa Değişikliği Meclis’ten Geçti, 10 Şubat 2008
- CNNTürk, Cumhurbaşkanı Gül’den ‘türban’a onay, 22 Şubat 2008
- CNNTürk, YÖK Başkanı’nın genelgesine veto, 11 Mart 2008
- Resmi Gazete, Anayasa Mahkemesi başörtüsü kararı, 5 Haziran 2008
- BBC Türkçe, Türban A.Mahkemesinden döndü , 5 Haziran 2008
- Bianet, Alemdaroğlu Kemal Beyin Maceraları, 29 Eylül 2001
- Hürriyet, Ertuğrul Özkök – 411 el neye kalkmış, 27 Şubat 2008
- Star, Nur Serter’den ikna odaları itirafı, 1 Kasım 2010
- Haber3, ALES’e türbanla girilebilecek, 18 Ekim 2010
- Taraf, Türbanın 60 yıllık serüveni , 24 Ekim 2010
- NTV, YÖK Başkanı’na türban soruşturması, 4 Şubat 2011
- Sabah, İkna odasına ilk sorgulama, 29 Mart 2012
- mevzuat.gov.tr, 5961 sayılı yönetmelik, 27 Kasım 2012
- Anadolu Ajansı, Okullarda kıyafet zorunluluğu kalktı, 27 Kasım 2012
- Hürriyet, Okullarda artık kıyafet serbest ama…, 28 Kasım 2012
- Resmi Gazete, 4 Ekim 2013 Bakanlar Kurulu kararı, 8 Ekim 2013
- Sol Gazete, Türbanlı polis dönemi: AKP’nin ‘Demokratikleşme’ paketinden türban çıktı!, 27 Ağustos 2016
- EuroNews, AYM’den 28 Şubat kararı: Başörtüsü nedeniyle Boğaziçi Üniversitesi’nden atılan öğrenciye tazminat , 11 Aralık 2018