12 Eylül darbesi

Nedir?

Resmi adlandırmasıyla 12 Eylül 1980 Harekatı yahut Bayrak Harekatı, Türk Silahlı Kuvvetlerinin 12 Eylül 1980 günü saat 03:00’te başlayan ve emir komuta zinciri içinde gerçekleştirdiği askeri darbedir. Bu darbe, TSK’nın yönetime karşı gerçekleştirdiği son açık müdahale olarak kayıtlara geçer. Darbe sonrası 1982’de yapılan referandum Kenan Evren’in yedi yıllığına Cumhurbaşkanlığı’na getirilmesiyle sonuçlanır.

Yüz bine yakın kişi örgüt üyesi olma suçuyla yargılandı, yüzlerce kişi işkencelerden dolayı yaşamını yitirdi, bine yakın film yasaklandı.

Yazar

  •  

    Erdem Yılmaz

  • 19 Aralık 1978

    Maraş Katliamı’yla karanlık günler başladı

    Özellikle siyasi tartışmalarla iyice belirginleşen Alevi-Sünni gerilimi, 19 Aralık’ta Çiçek Sineması’nda Cüneyt Arkın’ın başrol oynadığı Güneş Ne Zaman Doğacak isimli filmin gösterimine patlayıcı madde atılmasıyla Maraş Katliamı başladı. Yedi gün süren olaylarda 120 insan yaşamını yitirdi, Alevilere ait 200’den fazla ev yakıldı.

  • 26 Aralık 1978

    Sıkıyönetim kararları alındı

    Maraş’ta yaşanan olayların da etkisiyle ortamı dindirmek için 13 ilde sıkıyönetim ilan edildi. Karara dahil olan iller şöyleydi: Adana, Ankara, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, İstanbul, Kahramanmaraş, Kars, Malatya, Sivas ve Urfa.

    26 Aralık 1978

  • 1 Şubat 1979

     

    Abdi İpekçi suikaste uğradı

    Dönemin Milliyet Gazetesi Genel Yayın Yönetmeni Abdi İpekçi, İstanbul’da evinin önünde uğradığı silahlı saldırıda yaşamını yitirdi. Katil Mehmet Ali Ağca olaydan ancak beş ay sonra yakalandı.

  • 25 Nisan 1979

    Sıkıyönetim kararları uzatıldı

    13 ilde süren sıkıyönetim 2 ay daha uzatıldı ve bu illere Adıyaman, Diyarbakır, Hakkari, Mardin, Siirt ve Tunceli de dahil edildi.

    25 Nisan 1979

  • 11 Haziran 1979

    Devalüasyon kararı geldi

    IMF talebi ve baskısı sonucunda Cumhuriyet’in 5. devalüasyon yapıldı. Karar sonucunda 1 dolar 47 lira 10 kuruşa tekabül eder hale geldi.

  • 10 Eylül 1979

    Ceyhun Can öldürüldü

    Maraş Katliamı’nda görev alan avukatlardan biri olan, aynı zamanda Türkiye İşçi Partisi Adana eski İl Başkanı Ceyhun Can yazıhanesinde uğradığı saldırı sonucu yaşamını yitirdi.

    10 Eylül 1979

  • 19 Eylül 1979

    Mürsel Karataş öldürüldü

    Malatya Ülkü Ocakları eski başkanlarından Mürsel Karataş, İstanbul’da Malatya Öğrenci Yurdu önünde uğradığı silahlı saldırıda yaşamını yitirdi.

  • 3 Aralık 1979

    Kemal Fedai Coşkuner öldürüldü

    Fedai Dergisi’nin de sahibi, MHP’li yazar Kemal Fedai Coşkuner İzmir’de yaptığı alışverişten dönerken uğradığı silahlı saldırıda yaşamını yitirdi.

    3 Aralık 1979

  • 7 Aralık 1979

    “Sıra bizde galiba…”

    İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Cavit Orhan Tütengil İstanbul Levent’te uğradığı çapraz ateş saldırıda yaşamını yitirdi. Olaydan önce Türkiye’deki atmosferi sezerek “sıra bizde galiba” diyerek suikastlerin hüküm sürdüğü atmosferi yakınlarıyla paylaşmıştı.

  • 27 Aralık 1979

    Kenan Evren ve kuvvet komutanları muhtıra verdi

    Ülkede yaşanan olaylara bir tepki olarak TSK tarafından Cumhurbaşkanlığı makamına bir uyarı yapıldı. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren ve Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Bülend Ulusu, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya ve Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun imzasıyla iletilen uyarı mektubu, iç karışıklıklardan duyulan rahatsızlığı belirtiyordu. Bu mektup, 12 Eylül’ü inceleyen iddianamede askeri müdahalenin şartlarını olgunlaştıran deliller arasında yer aldı. 

    27 Aralık 1979

  • 24 Ocak 1980

    Yeni ekonomik program: 24 Ocak Kararları

    Sadece siyasi alanda değil ekonomide de yaşanan dengeden uzak durum, üretimdeki azalma ve kara borsanın yaygınlaşmasına karşı 24 Ocak Kararları yayınlandı. Alınan kararlara göre yurt dışı müteahhitlik çalışmalarına destek açıklandı, dış ticaret ve döviz kuru serbestleştirildi, kamuda harcamalar sınırlandırıldı, Turgut Özal Başbakanlık Müsteşarı olarak atandı ve IMF ile yeni bir anlaşma imzalandı

  • 22 Mart 1980

    124 tur boyunca sonuç alınamayacak Cumhurbaşkanlığı seçimi başladı

    TBMM’de başlayan ve Türkiye’nin 7. Cumhurbaşkanını seçmek üzere yapılsa da bu tarihten aylarca sonrasında bile sonuç alınamayan seçimler başladı.

    22 Mart 1980

  • 6 Nisan 1980

    Fahri Korutürkün görev süresi doldu

    Cumhurbaşkanlığı seçimleri, Korutürk’ün görev süresinin tamamlandığı gün de tamamlanamadı. 450 TBMM ile 184 Cumhuriyet Senatosu üyesinin katıldığı seçimlerde hiçbir aday yeterli oya ulaşamadı.

  • 11 Nisan 1980

    Ümit Kaftancıoğlu da suikast hedefinde

    Halk kültürü uzmanı, yazar ve TRT yapımcısı Ümit Kaftancıoğlu evinin önünde uğradığı saldırı sonucu yaşamını yitirdi. Olaydan sonra dört tetikçi belirlendi. 

     

    11 Nisan 1980

  • 27 Mayıs 1980

    Suikastlere her gün yenisi ekleniyor

    MHP Genel Başkan Yardımcısı ve Türkiye Gümrük ve Tekel Bakanı Gün Sazak, gittiği bir ziyaret dönüşü Devrimci Sol Örgütü üyelerinin üstlendiği suikast sonucu yaşamını yitirdi. Olaydan yıllar sonra, İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na gizli belgelerde yer alan bir telgraf Sazak’ın ölümüyle ilgili soru işaretlerini büyüttü.

  • 17 Haziran 1980

    Kod adı: Bayrak Harekatı

    Kenan Evren’in talimatıyla, dönemin kuvvet komutanları ve Genelkurmay 2. Başkanı Necdet Öztorun’a ulaşan emirde yakın zamanda gerçekleşecek bir darbeden bahsedildi. Bayrak Harekat Planı, üç gün boyunca sürdü.

    17 Haziran 1980

  • 1 Temmuz 1980

    Harekat tarihi daha net

    Son haline ulaşan harekat planının tarihi, yapılan toplantıyla 11 yahut 12 Temmuz olarak sabitlendi. Bugünden itibaren karar özel kuryelerle emirler ordu komutanlıklarına ve sıkıyönetim komutanlıklarına iletilmeye başlandı

  • 3 Temmuz 1980

    Harekat “bir süre” daha bekleyecek

    Planlanan harekat, Süleyman Demirel adına yapılan oylamada 214 güvensizlik oyuna karşı 227 oyla güvenoyu verilmesiyle beklemeye alındı. Güvenoyu sonrası Evren’in kararıyla darbe tarihi belirsiz bir zamana ertelendi.

    3 Temmuz 1980

  • 15 Temmuz 1980

    Abdurrahman Köksaloğlu cinayeti

    Suikastlerin meclisi hedef almaya başladığı artık iyice netleşti, 6 ay önce işyeri bombalanan CHP İstanbul Milletvekili Köksaloğlu, yine işyerinde iki kişinin saldırısı sonucu yaşamını yitirdi

  • 19 Temmuz 1980

    İlk kez bir başbakan suikaste uğradı

    12 Mart Muhtırasıyla göreve gelen ve 1971-1972 tarihleri arasında başbakanlık yapmış eski CHP milletvekili Nihat Erim, radikal sol örgütü mensubu olduğu iddia edilen iki kişi tarafından öldürüldü.

     

    19 Temmuz 1980

  • 22 Temmuz 1980

     

    DİSK kurucusu Kemal Türkler suikasti

    Nihat Erim cinayetine misilleme olduğu iddiasıyla, DİSK eski genel başkanı ve Maden-İş Sendikası Başkanı Türkler uğradığı saldırı sonucu yaşamını yitirdi.

  • 28 Ağustos 1980

    Darbenin tarihi netleşti

    5 Eylül itibariyle hazır olunması emriyle 28 Ağustos’ta Ege Ordu Komutanlığı’na atanan Haydar Saltık’a teslim edilmek üzere Bayrak Harekat Direktifi özel kuryeyle yola çıktı.

    28 Ağustos 1980

  • 30 Ağustos 1980

     

    Erbakan 30 Ağustos törenine katılmadı

    Necmettin Erbakan, Zafer Bayramı kutlama törenlerine katılmadı. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren’in gazete manşetlerinde de yer alan sözü darbenin yaklaştığını herkese hissettirdi:

    “Genelkurmay Başkanı soruyor: Necmettin Erbakan 30 Ağustos’a karşı mı değil mi? Bunu soruyorum!”

  • 5 Eylül 1980

    İlk kez bir bakan gensoru ile düşürüldü

    Hakkında milli menfaatlere aykırı politika izlediği başta olmak üzere Avrupa Ekonomik Topluluğu’na girmeye teşebbüs etmek gibi iddialar ortaya atılan Hayrettin Erkmen, MSP’nin verdiği ve CHP’nin desteklediği gensoruyla dışişleri bakanlığından düşürüldü. Bu olayla Türk siyasi hayatında da bir ilk yaşanmış oldu. 

    5 Eylül 1980

  • 6 Eylül 1980

    “Şeriat gelecek, vahşet bitecek!”

    Erbakan’ın da katılımıyla Konya’da düzenlenen mitingde İsrail’in Kudüs’ü başkent ilan edişi protesto edildi. Yüz bini aşkın kişinin katıldığı protestoda “Şeriat gelecek, vahşet bitecek.”, “Dinsiz devlet, yıkılacak elbet.” sloganları ardından İstiklal Marşı yuhalandı. Kenan Evren olay sonrasında olayın yarattığı öfkeyi basına açıkladı.

  • 12 Eylül 1980

    TSK ülke yönetimine el koydu

    Bayrak Harekatı 12 Eylül 1980, gece 03.00’te TRT, PTT ve diğer iletişim dairelerine el konularak başladı. İçişleri Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Başbakanlık konutu ele geçirildi.

    Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun’dan oluşan Millî Güvenlik Konseyi, 04.00’te meşhur bildiriyi yayınladı.

    • Türk Silahlı Kuvvetleri el ele vererek İç Hizmet Kanunu’nun verdiği Türkiye Cumhuriyeti’ni kollama ve koruma görevini yüce Türk milleti adına emir ve komuta zinciri içinde ve emirle yerine getirme kararını almış ve ülke yönetimine bütünüyle el koymuştur.”
    • Takip eden bildiriler sıkıyönetim komutanlarını açıklıyor ve alınan kararları belirtiyordu: THK ve Çocuk Esirgeme Kurumu harici dernek faaliyetleri yasaklandı, polis jandarma emrine girdi. 
    • Demirel, Ecevit ve Erbakan’a Evren’in imzasıyla tebliğ gönderildi: “TSK yönetime el koymuştur. Hükümetiniz feshedilmiş, parlamento üyeliğiniz düşmüştür. Talimatı getiren subayın ikazlarına uyunuz.”

    12 Eylül 1980

  • 14 Eylül 1980

     

    Yeni devlet başkanı

    Darbe sonrası Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren, Devlet Başkanı ilan edildi. Cunta liderliğini sürdürecek Milli Güvenlik Konseyi’nin kadrosu da resmileşti.

  • 15 Eylül 1980

    Liderler ve eşleri Hamzakoy ve Uzunada’ya

    Alparslan Türkeş dışındaki siyasi liderler eşleri ile birlikte bir süre tutulacakları Hamzakoy/Gelibolu ve İzmir/Uzunada’ya gönderildi. Türkeş de 14 Eylül’de kendisine tanınan sürenin bitmesine altı saat kala teslim oldu, Erbakan’ın da olduğu Uzunada’ya gönderildi.

    15 Eylül 1980

  • 18 Eylül 1980

    Milli Güvenlik Konseyi’nin TBMM yemini

    Darbe sonrası Milli Güvenlik Konseyi başkanı ve dört üyesi, anayasal kuruluş başkanlarının da katılımıyla TBMM’de gerçekleşen törenle yemin etti.

  • 19 Eylül 1980

    Komutanlar memurların amiri

    1402 sayılı sıkıyönetim kanunu güncellendi ve sıkıyönetim komutanlarına yeni yetkiler tanımlandı, bunlardan biri sıkıyönetim komutanlarını kamuda amir haline getirdi: Artık komutanlar tüm kamu personellerini hiçbir gerekçe göstermeden görevden alabilecek. 

    19 Eylül 1980

  • 8 Ekim 1980

     

    Askeri yönetimin ilk kurbanı

    Darbe sonrası yönetimin idam kararı verdiği ilk kişi Necdet Adalı oldu. Adalı’nın ardından Mustafa Pehlivanoğlu Ulucanlar Cezaevi’nde asılarak idam edildi.

  • 11 Ekim 1980

    MHP milletvekillerine tutuklama emri

    MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş ve milletvekilleri dahil 36 MHP milletvekili hakkında vekillerin gıyabında tutuklama kararı alındı. MHP ve Ülkücü Kuruluşlar adını alan davada son güncellemelere göre politik sebeplerle tutuklu sayısı 587’ye ulaştı.

    11 Ekim 1980

  • 13 Aralık 1980

     

    Erdal Eren kaç yaşında?

    2 Şubat 1980’de Zekeriya Önge’yi öldürme suçundan yargılanan Eren, 19 Mart 1980 tarihinde idam cezasına çaptırılmış, hakkındaki idam kararı Yargıtay tarafından iki kere iptal edilmesine rağmen tekrar idama mahkum oldu. Karar darbeden sonra MGK tarafından onaylandı, Eren, Ulucanlar Cezaevinde asılarak idam edildi.

  • 29 Nisan 1981

    MHP ve Ülkücü Kuruluşlar için idam istemi

    Toplam 587 sanıklı MHP ve Ülkücü Kuruluşlar davasında MHP Genel Başkanı Alpaslan Türkeş dahil 220 sanığın idamı talep edildi.

    29 Nisan 1981

  • 16 Ekim 1981

    Tüm siyasi partiler artık kapalı

    Siyasi Partilerin Feshine Dair Kanun’a göre 12 Eylül 1980’e dek kurulmuş tüm parti faaliyetleri durduruldu, partiler feshedildi. Her türlü yardımcı kuruluş ve yan organları da bu kapatma kararına dahil edildi. Partilere ait taşınmazlar da hazineye aktarıldı.

  • 7 Kasım 1982

    Anayasanın kabulü

    Darbe sonrasında askeri yönetimin emriyle Danışma Meclisi anayasa hazırlıklarına başladı, hazırlanan anayasa 23 Eylül 1982 tarihinde Danışma Meclisi tarafından ve 18 Ekim 1982 tarihinde MGK tarafından onaylandı. 7 Kasım 1982 Pazar günü, halkoylaması sonucu % 91,37 oranında kabul oyu ile resmi olarak kabul edildi.

    Kenan Evren yeni Cumhurbaşkanı oldu, Milli Güvenlik Konseyi ise Cumhurbaşkanlığı Konseyi olarak güncellendi. Darbeyi gerçekleştiren kadronun yargılanması da anayasa maddesiyle yasaklandı.

    7 Kasım 1982

  • 24 Nisan 1983

    Siyasi Partiler Kanunu

    Siyasi partilerle ilgili esasları düzenlemek için yayınlanan, partilerin merkezlerinin Ankara’da bulunmasından hangi hususlarda partilerin kapatılacağına dair tüm detayların yer aldığı kanun çıkarıldı.

  • 20 Mayıs 1983

    ANAP kuruldu

    Anayasanın kabulü sonrası yeni düzene geçişte ilk adım atıldı, Turgut Özal’ın başkanlığında Anavatan Partisi kuruldu.

     

    20 Mayıs 1983

  • 6 Kasım 1983

    Darbe sonrası ilk seçim

    MGK’nın izin verdiği üç partinin katıldığı seçimlerde ANAP, meclisteki 400 koltuğun 211’ini alarak tek başına iktidar oldu. Turgut Özal’ın başbakan olduğu seçimlere katılmaya hak kazanan diğer iki parti ise Halkçı Parti ile Milliyetçi Demokrasi Partisi’ydi.

  • 12 Eylül 2010

    Darbe kadrosu 32 yıl sonra yargılanabilecek

    Darbeden sonra yürürlüğe giren MGK üyelerinin yargılanamayacağını belirten Anayasa’nın geçici 15. maddesi, 12 Eylül 2010’da yapılan referandum ardından kaldırıldı. Böylece 1980 Darbesi sorumlularının yargılanmasının önünde bir engel kalmadı.

    12 Eylül 2010

  • 10 Ocak 2012

     

    Yaşayan iki darbeci yargıda

    Darbeden sorumlu kadrodan Yedinci Cumhurbaşkanı Kenan Evren ve eski Hava Kuvvetleri Komutanı emekli Orgeneral Tahsin Şahinkaya hakkında hazırlanan iddianame kabul edildi.

    Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın tamamını veya bir kısmını değiştirmeye veya ortadan kaldırmaya ve anayasa ile teşekkül etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni ortadan kaldırmaya veya görevini yapmasına engel olmaya cebren teşebbüs etmek suçuyla yargılanmalarına karar verildi.

  • 4 Nisan 2012

    İlk duruşma yapıldı

    Ankara 12. Ağır Ceza Mahkemesi’nde görülen davaya Evren ve Şahinkaya sağlık durumlarını gerekçe göstererek katılmadı. Avukatlarıyla paylaştıkları savunma dilekçesinde Türk ceza düzeninde anayasal düzenin kısmen veya tamamen ortadan kaldırılması şeklinde bir suç olmadığı, bu sebeple yargılanamayacaklarını savundular

    4 Nisan 2012

  • 20 Kasım 2012

    Telekonferansla ilk duruşma

    Evren ve Şahinkaya’nın davası telekonferans yöntemiyle görülmeye başlandı. İki davalı da GATA’da, yatağındaydı. Duruşma esnasında duruşma salonuna yansıtılan ekranlardan faydalanıldı ve sorgu sırasında Evren ve Şahinkaya’nın yanında birer yazıcı ile süreci kontrol altında tutacak yedek hakim bulundu.

  • 21 Kasım 2012

    “Yine olsa yine yaparım”

    20 Kasım’da başlayan yargılama sürdü. Davada “Mah­ke­me­niz bi­zi yar­gı­la­ya­maz. Biz ku­ru­cu ik­ti­da­rı­nız. İh­ti­la­le te­şeb­büs et­me­dik, yap­tık. İh­ti­lal yap­ma­yı suç sa­yan bir ka­nun yok.” ve  “De­mok­ra­si­nin ol­du­ğu yer­de ih­ti­lal ol­maz. Si­ya­si­ler be­ce­rik­siz­lik­le­ri­ni as­ke­re fa­tu­ra ede­mez. Bu­gün ol­sa ay­nı şe­kil­de ih­ti­lal ya­par­dık. Türk Si­lah­lı Kuv­vet­le­ri ik­ti­dar ol­ma­nın me­rak­lı­sı de­ğil­dir.” açıklamaları not edildi.

    21 Kasım 2012

  • 29 Kasım 2012

    1400 sayfalık darbe raporu

    TBMM Darbe ve Muhtıraları Araştırma Komisyonu’nun hazırladığı ve komisyondaki 17 milletvekilinin hazırladığı 1404 sayfalık rapor dönemin TBMM Başkanı Cemil Çiçek’e sunuldu. 

  • 13 Şubat 2013

    Evren ve Şahinkaya Anayasa Mahkemesi’ne başvurdu

    Evren ve Şahinkaya, haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulundu. Dilekçelerinde TCK’nın 146. maddesindeki ”TBMM’yi ortadan kaldırma suçunu işledikleri” iddiasıyla açılan kamu davasının hukuken yok hükmünde olduğu iddialarını sürdürdüler.

    13 Şubat 2013

  • 18 Haziran 2014

    Müebbet hapis

    97 yaşındaki Kenan Evren ve 89 yaşındaki Tahsin Şahinkaya’ya Türk Ceza Kanu’nun ‘Devlet kuvvetleri aleyhine cürümler’ maddesi kapsamında müebbet hapis cezası verildi. Karardan bir yıl sonra Kenan Evren 9 Mayıs 2015’te, Tahsin Şahinkaya ise 9 Temmuz 2015’te yaşamını yitirdi.

  • 24 Ağustos 2016

    Darbecileri yargılayanlar, darbeye teşebbüs edenler

    Kenan Evren’e ve Tahsin Şahinkaya’ya dava açan savcılar ve davaya bakan hakimler, 15 Temmuz 2016 Darbe Girişimi sonrası terör örgütü ilişkileri gerekçesiyle 24 Ağustos 2016’dan itibaren ilerleyen süreçte meslekten ihraç edildiler.

    24 Ağustos 2016

Kaynakça