Türkiye’de mizah yayıncılığının tarihi

Yazar notu:

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e, tek partili CHP döneminden, Demokrat Parti iktidarına, darbe dönemlerinde ve AK Parti iktidarında mizah dergileri, karikatüristler ve mizahçılar hep hedefte oldu.  İktidarlar elini güçlendirmeye başladıkları ilk anda kendilerine muhalefet eden mizah dünyasını susturmaya çalıştı. Kapatmalar, tutuklamalar, para cezaları… İktidarlar değişti ama bu tablo değişmedi. Tüm baskılara rağmen Türkiye’de mizah sinmedi. İlk mizah dergisi Diyojen’den Marko Paşa’ya, Gırgır’dan Leman’a mizah çizgilerle sözünü söylemekten geri durmadı. Mizah yayıncılığı politik baskılar ve maddi zorluklara rağmen güldürmeye, eleştirmeye ve düşündürmeye devam etti. 

Yazar

  •  

    Pınar Albay

  • Osmanlı Devleti - Tanzimat Dönemi’nde mizah

    Türkiye’de matbaa, Osmanlı Devleti döneminde 1726 yılında kuruldu. 1831 yılında  Takvîm-i Vekâyi adlı resmi gazete yayımlandı. 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı ile basın alanında gelişmeler yaşandı.  Çok sayıda gazete ve dergi basıldı. Mizah yayıncılığı da bu dönemde ilerledi.

  • 1869

    İlk siyasi mizah gazetesi Diyojen ve kurucusu Teodor Kasap

    Diyojen, mizah literatüründe önemli bir yeri olan Teodor Kasap tarafından kuruldu. Osmanlı’nın ilk mizah gazetesiydi ve 1870’den 1873’e kadar yayınladı.  Üç kez sansüre maruz kaldı. 183. sayısını çıkardıktan sonra kapatıldı 

     

    1869

  • 1 Nisan 1871

    Letaf-i Asar

    Letaif-i Asar Osmanlıca mizah dergisinin ilk sayısı, 1 Nisan 1871’de Terakki gazetesinin eki olarak piyasaya sürüldü. Yayın sahibi Mehmet Tevfik, karikatüristi Ali Fuad Bey’di. Son sayısı 3 Ağustos 1872 yılında basıldı.

     

  • 1874

    Kahkaha

    Derginin sahibi Basiretçi Ali Bey, karikatüristi ise Ali Fuat Bey’di. Karagöz ve Hacivat dergide iki mizahi karakter olarak yer aldı. 26. sayısı son sayısı oldu. 

    1874

  • 1875

    Meddah

    Meddah, kendine has bir dili olmasına rağmen içerik açısından dönemin mizah yayınlarından pek farklı değildi. Toplamda 32 sayı çıkartıldı. Meddah, dönemin sansürüne maruz kalmamak için siyasi eleştiriden uzak bir yayın çizgisini benimsedi.

  • 1876

    Çaylak

    Çaylak, yayıncısının Müslüman ve Türk olduğu ilk mizah dergisiydi. Mehmet Tevfik tarafından çıkarılan derginin yayım serüveni bir yıl sürdü. 

    1876

  • 1877

    Osmanlı döneminde ilk sansür: Hayal Mizah Gazetesi

    Teodor Kasap tarafından kurulan Hayal; Türkçe, Fransızca, Rumca, Ermenice ve Bulgarca olmak üzere beş dilde yayımlandı. Dergide yer alan Hacivat-Karagöz karikatürü nedeniyle II. Abdülhamid, “Benim hazırlattığım anayasayı hicvetmek, benle alay etmek manasına gelir” diyerek  Teodor Kasap’ın yargılanmasını emretti.  Gazete üç hafta boyunca sekiz kez kapatıldı.

  • 1878

    II. Abdülhamid dönemi: Mizah yayıncılığına 30 yıllık yasak getirdi

    II. Abdülhamid, karikatürü çizilmiş ilk Osmanlı padişahıdır. Karikatür ve mizahtan hiç hoşlanmayan II. Abdülhamid, mizah basınını baskı altında tuttu. İstibdat döneminde 1878-1908 yılları arasında yani tam 30 yıl mizah yayıncılığını yasakladı. Yasaklar nedeniyle mizah dergileri yurt dışında yayımlanarak Osmanlı topraklarına gizlice getirildi. 

     

    1878

  • Meşrutiyet Dönemi’nde mizah

    23 Temmuz 1908’de II.  Abdülhamid’in İstibdat Dönemi sona erdi. 1876 yılında ilan edilen Kanuni Esasi yeniden yürürlüğe girdi. Böylece 30 yıl süren mizah yasağı sona erdi. Basın üzerindeki yasakların kalkmasıyla mizah yayıncılığında da ilerleme yaşandı.

  • 1908

    Haftalık mizah dergisi Kalem iktidar baskısı sonucu kapandı

    Kalem dergisi, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra yarısı Türkçe yarısı Fransızca olarak haftalık çıkarıldı. Derginin karikatür ve yazıları, Avrupa mizahından etkilendi. Dergi, dönemin yönetimi tarafından gördüğü baskılar sonucu 130. sayısını çıkardıktan sonra kapandı

    1908

  • 1908

     

    Karagöz

    Karagöz, II. Meşrutiyet’in ilanından kısa bir süre sonra İstanbul’da yayımlanmaya başladı. Kurucusu ilk Türk karikatüristi olarak bilinen Ali Fuat Beydi. Haftada iki kez yayımlandı. Dergi toplumsal, siyasal, ekonomik konulara dair eleştirilerini alaylı bir biçimde dile getirdi. 1955 yılında basılan 4785. sayısıyla yayın hayatına veda etti.

  • 1908

    Dalkavuk

    Osmanlı’nın son dönemlerinde basın üzerindeki baskılardan mizah da nasibini aldı. II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinden sonra ‘Dalkavuk’ isimli mizah gazetesi yayım hayatına başladı. 25 sayı yayımlandı. Dalkavuk’ta mizahın ana öğesini siyasi gelişmeler oluştururken güncel konular da es geçilmedi. 

    1908

  • 1908

     

    Geveze

    Geveze, çıkardığı 115 sayısıyla dönemin uzun ömürlü mizah gazeteleri arasında yer aldı. Kirkor Faik’in imtiyaz sahibi olduğu gazete İstanbul’da basıldı. Gazetede yer alan karikatürler siyasete, siyasilere ve topluma dairdi.  

  • 1908

     

    1908

  • 1908

    Davul

    Davul, II. Meşrutiyet Dönemi’nde batılı tarzda yayımlanan gazetelerden biri oldu. Başyazarı Hamdullah Suphi Tanrıöver’di. Haftalık olarak çıkarılan gazete, 24 sayı yayımladı

  • 1908

    Zıpır

    Meşrutiyet döneminin ilk mizah dergisi. Haftalık çıkarılması planlanan dergi sadece iki sayı basıldı.

    1908

  • 1910

     

    Cem Dergisi

    İstanbul’da Cem Cemil tarafından haftalık olarak yayımlandı. 1912 yılında kapandı. Dergi ilk basıldığı yıllarda Fransızca sayılar da çıkardı. Toplam 43 sayı basıldı.

  • 1910

    Eşşek

    Baha Tevfik’in kurucusu olduğu Eşşek, tümüyle hayvan karakterleri kullanılarak çıkartılan ilk mizah dergisiydi. Meşrutiyet döneminin en sivri dilli dergisi olan Eşşek halk tarafından büyük ilgi gördü. Ancak İttihat ve Terakki iktidarı, kendisini sıkça eleştiren bu dergiyi toplattı ve kapattı.

     

    1910

  • 1911

    Falaka

    Meşrutiyet döneminin kısa ömürlü mizah yayınlarından olan Falaka, 19 sayı çıkardıktan sonra yayın hayatına son verdi.

  • Kurtuluş Savaşı döneminde mizah ikiye ayrıldı

    Kurtuluş Savaşı Dönemi’nde mizah dergilerinin büyük kısmı Mustafa Kemal ve arkadaşlarını destekledi. Ay Dede isimli mizah dergisi ise Kurtuluş Savaşı karşıtı bir yayın çizgisi izledi ve İstanbul’daki işgal hükümetini destekledi.  

  • 1918

    Diken

    Siyasi mizah dergisi olarak yayın hayatına başlayan Diken, Sedat Simavi’nin öncülüğünde kuruldu. Sedat Simavi derginin ilk sayısında derginin misyonunu “Bükülen dudaklara biraz tebessüm vermek” olarak açıkladı.

  • 1921

    Güleryüz

    Güleryüz isimli haftalık mizah dergisi İstanbul’da Sedat Simavi  tarafından kuruldu. Dergi Kurtuluş Savaşı’na desteğiyle dikkat çekti. Renkli kapak ve resimlerle basılan Güleryüz dergisi 122. sayısının ardından kapandı. 

     

    1921

  • 1922

    Kurtuluş Savaşı karşıtı dergi: Ay Dede

    Haftada iki kez yayımlanan Ay Dede dergisi, Kurtuluş Savaşı’nı desteklemediği için tepkiyle karşılandı. Kurucusu Refik Halit Karay sürgüne gönderildikten sonra dergi yayımına son verdi

  • 1922

    Akbaba

    Akbaba, Yusuf Ziya Ortaç ve Orhan Seyfi Orhon tarafından kuruldu. Karikatüristi Ali Fuad Bey’di. Akbaba, mizah dergiciliğinde ve çizerlerin yetiştirilmesinde bir okul görevi gördü. Cumhuriyet’in ilanından sonra güçlendi. İki bin sayı basıldı. Dergi 1977 yılında kapandı.

     

    1922

  • 1923

    Zümrüdü Anka

    Muhalif bir yayın politikasına sahip bir mizah gazetesi olan Zümrüdü Anka, 224 sayı yayımlandı. Erken  Cumhuriyet  döneminin  siyasal  ve  toplumsal  gelişmelerini kendine  özgü  politik  mizah  ve  hiciv  anlayışıyla  sayfalarına  taşıdı.  Takrir-i  Sükûn  Kanunu’nun  ardından yayın hayatına son verdi.

  • 1927

    Cem dergisi yeniden okuyucularıyla buluştu

    Cem dergisi tekrar yayım hayatına başladı. Dergi ilk sayısında vergileri eleştiren “Ah bir vergisiz memleket olsa” karikatürü ile hem dikkatleri hem de tepkileri üzerine çekti. Dergi dönemin bakanlarından Recep Peker’i konu alan bir karikatür nedeniyle kapatıldı.

    1927

  • 1936

    Karikatür

    Kurucusu Sedat Simavi olan dergi 640 sayı basıldı. Cemal Nadir, Ramiz Gökçe, Orhan Ural gibi dönemin önemli çizerlerinin çizgileri dergide yer aldı. 

  • Cumhuriyet Dönemi mizah dergileri

    Cumhuriyetin ilanı ile birlikte başlayan yeni dönemde, karikatür alanında durgunluk yaşandı. Ancak karikatür gazetelerde, dergilerde kendine yer buldu. Mizah yayıncılığının hareketlendiği süreç ‘Marko Paşa’dan sonra başladı. 

  • 1946

     

    Markopaşa mizah gazetesi

    Aziz Nesin, Sabahattin Ali ve Rıfat Ilgaz tarafından çıkarıldı. Karikatürleri ise Mustafa Mim Uykusuz çizdi. Gazete sosyalist çizgisiyle dikkat çekti. Birçok defa kapatılıp toplatıldı. Yazar ve çizerleri tutuklandı. Dergi bu duruma “Toplatılmadığı zamanlar çıkar” veya “Yazarları hapishanede olmadığı zamanlar çıkar.” ibaresiyle tepki gösterdi. Gazete amacını “Maksadımız sadece gülmek değildir. Gülerek düşünmek ve faydalı olmaktır.” şeklinde açıkladı.

  • 1948

    Ay Dede

    Ay Dede dergisi kurucusu Refik Halit Karay sürgünden dönünce yeniden yayım hayatına başladı. Melih Cevdet Anday, Fazıl Ahmed Aykaç, Ercümend Ekrem Talu gibi yazarlar ile Togo, Turhan Selçuk gibi karikatürcüler dergide yer aldı. Dergi, 125. sayısının ardından kapandı.

     

    1948

  • 1951

    Karakedi

    Karakedi, haftalık mizah dergisi olarak çıktı. 25. sayısının sonunda kapanan derginin sahibi İrfan Atagün’dü.

  • 1954

    Tef

    Tef, İstanbul’da haftalık olarak Çağlayan Yayınevi tarafından yayımlandı. 1955 yılında 54. sayısıyla yayımına ara verdi. 27 Mayıs Darbesi’nden sonra, 22 Haziran 1960’tan itibaren Ertem Eğilmez’in sahipliği, Ferruh Doğan’ın yayın yönetmenliğiyle yeniden çıkmaya başladı. 

    1954

  • 1956

     

    Dolmuş

    1956 Turhan Selçuk ve İlhan Selçuk’un beraber çıkardıkları Dolmuş dergisi mizah kültürünün en önemli dergilerinden biri oldu. 1950 döneminin karikatürcüleri yazı ve söze dayanmayan yeni bir mizah anlayışı geliştirdi.

  • 1958

    Taş

    Taş dergisi haftalık siyasi mizah dergisi olarak yola çıktı. Derginin ilk sayısındaki “Başlarken” isimli başyazıyı Haldun Taner kaleme aldı.  Taş Dergisi’nin 13. sayısı Tan Matbaası binasının bir patlamada yıkılması sonucu basılamadı. 13. sayıları dâhil olmak üzere 6 Ocak 1959’da Karikatür dergisiyle birleşerek Taş-Karikatür ismiyle yayın hayatına devam etti. 

    1958

  • 1960

    Diktatörler Karikatür Mecmuası

    27 Mayıs darbe döneminin propagandasını yapan dergi, Demokrat Parti yönetimine yönelik sert bir mizah anlayışını benimsedi. 25 sayı çıkarıldı. 

  • 1962

    Zübük

    Zübük, Aziz Nesin’in çıkardığı haftalık siyasi mizah gazetesi idi. Sahipliğini ve yazı işleri yönetmenliğini Meral Nesin yaptı. Zübük gazetesi siyasetten sanata, spordan basına her şeyi mizahi yönden ele aldı. 

     

    1962

  • 1969

    Ustura

    Ustura mizah dergisi, bir mizah antolojisi ve ansiklopedisi olma amacıyla yayın hayatına başladı. Güldürücü, eğitici ve düşündürücü içerikleriyle, haftalık olarak yayımlandı.

  • 1970

    Bütün zamanların en çok satan mizah dergisi: Gırgır

    Oğuz Aral’ın mizah yönetmenliğinde yayın hayatına başladı. Gırgır, Cumhuriyet tarihinin en çok satan mizah dergisi oldu. İlk yıllardaki sloganı “Geçim derdini, can sıkıntısını, aşk yarasını, karı-koca kavgasını şipşak keser. Her derde devadır, gırgır da gırgır” idi. Darbeden bir yıl sonra 1 aylığına kapatıldı.

     

    1970

  • 1975

     

    Çarşaf

    Gırgır dergisine rakip olarak Erol Simavi tarafından çıkarıldı. Çetin Emeç’in genel müdür olduğu derginin yayın yolculuğu 17 yıl sürdü.

  • 1976

    Fırt

    Tekin Aral editörlüğündeki Fırt, haftalık gülmece dergisi olarak basıldı. Boyutu Gırgır’dan daha ufak olduğu ve bir çırpıda okunup bittiği için ‘Fırt’ adını aldı. Gırgır dergisiyle aynı kadroyu ve mekânı kullanarak çıkartılıyordu. Altan Erbulak, Halit Kıvanç, Müjdat Gezen, Uğur Dündar ve Sezen Aksu gibi isimler kadrosunda yer aldı.

     

    1976

  • 1978

    Mikrop

    Gırgır dergisinden ilk ayrılan ve aralarında Hasan Kaçan, Latif Demirci, Sarkis Paçacı gibi isimlerin yer aldığı bir dergiydi.  Mikrop, “Hunharca güldüren hain bir dergidir” sloganıyla yayımlandı. Gırgır dergisine nispeten mizah anlayışında cinsellik konusu  daha fazla yer aldı. Ekonomik gerekçelerle kapandı.

  • 1985

    Limon

    Gırgır dergisinden ayrılan Gani Müjde, Tuncay Akgün, Can Barslan gibi mizahçıların da aralarında olduğu bir ekip tarafından kuruldu. Argo, cinsellik, özgürlük gibi konuların ağırlıkta olduğu bir mizah tarzı ile öne çıktı.

    1985

  • 1989

     

    Hıbır

    Gırgır dergisinin yönetiminden memnun olmayan ve dergiden ayrılan bir grup çizer Hıbır’ı kurdu. Kadrosunda Latif Demirci, Hasan Kaçan, Ergün Gündüz gibi çizerler yer alıyordu. 266 sayı yayımlandı. Maddi sorunlar yaşayan dergi kapandı.

  • 1990’larda mizah yayıncılığı

    90’lı yıllarda yeni bir mizah anlayışı gelişti. Özel televizyonların devreye girmesiyle basın dünyası da bir değişim yaşadı. Basını sermayenin ele geçirdiği bu dönemden mizah da etkilendi. Bu yeni süreçte Leman dergisi öne çıktı. 

  • 1990

     

    Avni

    Gırgır dergisinin satılmasının ardından Oğuz Aral dergiden ayrıldı. Ofis çalışanı Riza Külegeç’ten esinlerek yarattığı Avni karakteriyle aynı isimli dergiyi kurdu.  Büyük ilgi gören dergi 341 sayı yayımlandı.

  • 1991

    Mizah okulu: Leman

    Türkiye tarihinin son döneminin en eski bağımsız ve haftalık mizah dergisi Leman’ı kapanan Limon dergisinden Mehmet Çağçağ ve Tuncay Akgün kurdu. 90’lar ve 2000’li yıllardaki politik duruşuyla dikkat çekti. Leman dergisinin Türkiye mizahına önemli katkıları oldu.

     

    1991

  • 1992

     

    Türkiye’de bir ilk: Kürtçe mizah dergisi Tewlo

    Dergi İstanbul’da yayın hayatına başladı. Kısmen Türkçe’ye de yer verildi. Yazar ve çizerleri arasında Musa Anter, İsmail Beşikçi, Can Baytak, Doğan Güzel, Luis Garcia, Selim Canhıraş, Burcu Durusu gibi isimler yer aldı. Dergi baskılara maruz kaldı ve sadece 13 sayı yayımlandı.

  • 1994

    Keskin Ustura

    Hıbır’dan ayrılan Hasan Kaçan’ın kurduğu dergi ‘muhafazakar’ çizgide bir mizah  yayıncılığı yaptı. 168 sayı yayımlandı.

    1994

  • 1996

     

    L-Manyak

    L-Manyak, Leman dergisinin dergi grubu bünyesinden çıkan aylık mizah dergisiydi. Kötü Kedi Şerafettin, Kunteper Canavarı, Cihangir’de Bir Ev, Robinson Crusoe ve Cuma, Zıçan Adam gibi popüler çizgi romanlar burada hayat buldu ve büyük ilgi gördü. 2016 yılında yayın hayatı sona erdi.

  • 1999

    Pîne

    Tewlo’dan sonra basılan Kürtçe mizah dergisi toplam 32 sayı yayımlandı. Kürtçe-Türkçe sözlüğün verildiği 12. sayısının dağıtımı o dönemin ilan edilen OHAL bölgesinde yasaklandı.

    1999

  • 2000’li yıllarda mizah yayıncılığı

    2000’li yıllarda teknoloji ve internetin gelişmesiyle gazetecilikle birlikte mizah dergileri de dönüştü. Karikatüre ilgi azaldı, dergilerin tirajları düştü kimi dergiler kapandı. Bu dönemde de çizerlere, karikatür dergilerine yönelik baskı ve davalar devam etti.

  • 2001

    Lombak

    Lombak aylık mizah dergisinin yayın hayatı 8 yıl sürdü. Kötü Kedi Şerafettin, Kunteper Canavarı, Cihangir’de Bir Ev, Zavallı Polat, Lombak Şehitleri, Tübitak ve Prifesör Lepistes gibi unutulmaz eserlere yer verdi.

     

    2001

  • 2002

     

    Penguen kuruldu

    Penguen, 2002 ile 2017 yılları arasında haftalık olarak yayın hayatını sürdürdü. Karikatürist Selçuk Erdem derginin kurucusuydu. Dergi maddi nedenlerle kapanma kararı aldı ve veda yazısıyla yayın hayatına son verdi.

  • 2005

    Erdoğan’dan Penguen’e "Tayyipler Âlemi" davası

    Penguen dergisinin kapağında yer alan “Tayyipler Âlemi” isimli karikatür davalık oldu. Dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan kendisini fil, zürafa, maymun, deve, kurbağa, yılan, inek ve ördek şeklinde gösteren Penguen mizah dergisine 40 bin YTL’lik manevi tazminat davası açtı.

     

    2005

  • 2006

     

    Leman’a “Reco Kongo Kenesi Türkiye’nin anasını ağlatıyor” davası

    Leman dergisinde Mehmet Çağçağ’ın çizdiği 6 Temmuz 2006 tarihli derginin “Reco Kongo kenesi Türkiye’nin anasını ağlatıyor” başlıklı kapağı davalık oldu. Kapak nedeni ile Leman dergisi aleyhinde Recep Tayyip Erdoğan’ın avukatları tarafından 25 bin YTL’lik manevi tazminat davası açıldı.

  • 2007

    Uykusuz

    Penguen dergisinden ayrılan çizerler tarafından kuruldu. Bağımsız bir dergi olarak yayın hayatına devam eden dergi haftalık olarak yayımlanıyor.

     

    2007

  • 2008

     

    Erdoğan’dan Leman dergisine ikinci dava

    Leman Dergisi, dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “Batı’nın ilmini bilimini değil, ahlaksızlığını aldık” sözlerini eleştirerek kapağına taşıdı. Erdoğan,  bunun üzerine Leman Dergisi’ne dava açtı.

  • 2011

    Bayan Yanı

    Türkiye’de ilk kez tüm çizerleri kadın olan mizah dergisi 8 Mart Emekçi Kadınlar Günü’nde yayın hayatına başladı. Kötü Kız, Ezik Hanım, Eşi Nadide, Tüpçü, Yaşam Koçu, Afet Abla, Tuğçe ve Sadıka gibi çizgi karakterler dergide yer alıyor.

     

    2011

  • 2013

     

    Ot

    Kurucusunun Dündar Hızal olduğu dergi Ot, “Maksat Yeşillik Olsun” sloganı ile yayın hayatına başladı.

  • 2019

    Kürtçe mizah dergisi Zrîng!

    Kürtçe aylık mizah dergisi 1 Ekim tarihinde yayımlanmaya başladı. Doğan Güzel ve Mam Cici’nin editörlüğünü yaptığı dergi 32 sayfa ve aylık olarak yayımlanıyor.

     

    2019

  • 2020

     

    Mizaha sansürde son nokta: Erişim engeli

    Mizaha sansür yöntemi değişti. Leman dergisinin Ekonomi Bakanı Berat Albayrak ile ilgili kapağına erişim engeli getirildi. Kapakta “Berat Albayrak’ın Kanal İstanbul güzergâhında arazisinin olduğu ortaya çıktı” haberiyle ilgili karikatür yer almıştı.

Kaynakça

Etiketler

The last comment and 3 other comment(s) need to be approved.
0 cevaplar

Cevapla

Katkıda bulunmak ister misiniz?

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir